110
Dəniz sularında əsas kimyəvi elementlərin arasında çox ciddi
asılılıq olub Ditmar (1884) qanunu ilə ifadə edilir: açıq sularda duz
tərkibinin əsas komponentləri öz aralarında sabit nisbətdə olub, mütləq
qatılıqdan asılı deyildir.
Dəniz və Okean sularının orta kimyəvi tərkibi aşağıdakı kimidir:
NaCl-77,8%, MgCl
2
–10,9%, MgSO
4
-4,7%, CaSO
4
-3,6%, K
2
SO
4
-
2,5%, CaCO
3
-0,3%.
Təxminən 99,99% həll olan qeyri üzvi maddələrin kütləsi
yuxarıdakı elementlərdən və Br, F, B və Sr-dan ibarətdir.
Həll olmuĢ qazlar. Duz tərkibindən fərqli olaraq hidrosferdə həll
olan qazların miqdarı yerlərdən asılı olaraq dəyişir. Bu fərq daxili
mənbələrin, temperaturun və təzyiqin dəyişməsi ilə yaranır.
Bəzi qazların 19% duzluluğu olan dəniz sularında 1 atmosfer
təzyiqdə həll olması faizlə aşağıdakı kimidir:
0
0
C
10
0
C
20
0
C
30
0
C
Azot
18,24
14,81
12,48
11,00
Arqon
42,20
33,50
27,82
23,90
Metan
43,84
36,16
28,99
22,12
Oksigen
49,10
38,16
31,05
26,30
Bioloji proseslərdə fəal iştirak edən qazlar-CO
2
, O
2
, CH
4
, H
2
S –
tarazılıqdan kənarda qalırlar. Bu qazların həll olmasına, su qatının
qalınlığının da böyük təsiri vardır.
Karbon qazı dəniz və okean sularında həll olma faizinə görə – 0,484
mq/l və ya 0,25% aşağı olsada, okeanosferdə gedən fiziki-kimyəvi və
bioloji proseslərə böyük təsir göstərir. Karbon qazı atmosferdə gedən hava
burulqanları vasitəsilə yayılaraq okean və dənizlərin üzərində də rast
gəlinir və digər qazlar kimi suda həll olur.
CO
2
suda həll olduqda davamsız turşu olan karbonat turşusunu
əmələ gətirir: CO
2
+H
2
O
H
2
CO
3
Göründüyü kimi reaksiya dönən prosesdir. Bu zaman tarazlıq
yaransa da 1% karbonat turşusu sistemdə artıq qalır ki, o da azda olsa
dissosiasiya edərək karbonat-CO
2-
3
və hidrokarbonat – HCO
-
3
anionlarını əmələ gətirir.
Dissosiasiya məhsulları digər komponentlərdə qarşılıqlı təsirdə
olaraq dəniz və okeanların zəif qələvili bufer sistemini əmələ gətirir –
pH=7,6-9,0.
111
Dəniz və okean sularında həll olmuş karbon qazı, çay suları ilə axıb
gələn
karbonatlar
və
silikatlarla
qarşılıqlı təsirdə olaraq
hidrokarbonatların əmələ gəlməsinə səbəb olur:
CaCO
3
+CO
2
+H
2
O
Ca
2+
+2HCO
-
3
CaSiO
3
+CO
2
+H
2
O
SiO
2
+HCO
3
-
+Ca
2+
+OH
-
Hidrosferdə karbonun digər birləşməsi, metan qazı da – CH
4
həll
olmuş halda olur. 19% duzluluqda və 5
0
S-də metanın həll olma hasili 8
10
-5
qram ionlitrə bərabərdir. Metan, dəniz və okeanlarda olan üzvi
maddələrin çürümə məhsulu kimi yaranır. Dərinlik artdıqca həll olma
azaldığından CH
4
-nın qatılığı yuxarı səthlərdə bir qədər artıq olur.
Metandan başqa Dəniz və Okeanlarda digər üzvi maddələrə də rast
gəlinir. Yaranma mənşəinə görə bu üzvi maddələr iki qrupa ayrılır:
avtoxton (okeanlarda öz-özünə-əsas etibarı ilə bioloji proseslər
nəticəsində alınan) və allaxton (yunanca allos-başqa mənasını verir ki,
bu da həmin üzvi birləşmələrin antropogen və digər yollarla hidrosferə
daxil olan).
Dəniz sularında avtotrof mikroorqanizmlər qidalanma zamanı üzvi
birləşmələr sintez edirlər ki, bu birləşmələr suda həll olaraq yayılırlar.
HĠDROSFERĠ ÇĠRKLƏNDĠRƏN ƏSAS ÜZVĠ
KOMPONENTLƏR
Çayların, göllərin və dəniz sahillərinin insanlar tərəfindən çirklən-
dirilməsi bütün tarixi dövrlərdə baş vermişdir. Tədqiqatlar göstərmişdir
ki, hidrosferin mikrobioloji yolla çirklənməsi böyük təhlükə yaratmır
və məhsullar elə hidrosferin özündə zərərsizləşdirilir. Lakin,
antropogen yolla hidrosferin çirklənməsi daha təhlükəli olduğundan,
onun üzərində dayanmaq və təhlil etmək vacibdir.
Su səthinin tədqiqi göstərmişdir ki, minlərlə üzvi maddələr vardır
ki, onların hidrosferdə zərərsizləşdirilməsi mümkün deyildir. Bu
birləşmələrin çoxluğu və müxtəlifliyi, onların miqdarına nəzarəti
çətinləşdirir.
112
Buna baxmayaraq 1980-ci ildə Amerika Birləşmiş Ştatlarının ətraf
mühitin qorunması agentliyi tərəfindən əsas çirkləndiricilərin «Qara
siyahısı» tərtib edilmişdir. Avropa İttifaqı tərəfindən də təsdiq edilən
180 belə birləşmələr müəyyən edilmiş və onlardan bir çoxu aşağıdakı
cədvəldə verilmişdir.
«Qara siyahıda» olan maddələrin təhlili göstərir ki, onların
əksəriyyəti xlor və brom üzvi birləşmələr olub, davamlılığına və
lipofilliyinə (digər maddələrlə birləşərək hüceyrələrə daxil olmaq
qabiliyyəti) görə daha təhlükəlidirlər. Bunun sayəsində onlar suyun
ekosistemində toplanaraq uzun müddət dəyişməz qalırlar.
S/n
Birləşmələrin daxil olduğu
qruplar
Birləşmələrin adları
1
Xlor üzvi pestisidlər
Aldrin, heksaxlorbenzol, heptaxlor, DDT,
Dieldirin,
İzodrin,
lindan,
xlordan,
endosulfat, endrin
2
Fosfor üzvi
pestisidlər
Metil arintos, etil azintos, dimeton,
disulfaton, dixlorofos, kumafos, mevinfos,
ometoat, paration, triazofos, trixlorfen,
fention, foksim
3
Fenosirkə turşusu törəmələrinin
pestisidləri
2, 4, D, dixlorprop, mekapron, 2, 4, 5-T
4
Triazin və sidik cövhəri əsasında
azotlu pestisidlər
Atrazin, simazin, 2, 4, 6 – trixlor-1, 3, 5-
triazin, lunuron
5
Uçucu xlorüzvi birləşmələr
Benzildenxlorid, benzilxlorid, vinilxlorid,
1,2-dibrometan, 1,1 və 1,2-dixloretanlar,
xlorbenzol, xlorpren, xloroform, o
-
, m-, p-
xlortoluol, epixlorhidrin
6
Azuçucu xlor üzvi birləşmələr
o
-
, m
-
, p-dixlorbenzollar, heksaxlor bu-
tadien, heksoxloretan, 1,2,4,5-tetraxlor-
benzol, 1,2,4-trixlorbenzol xlornaftalin,
xlorsirkəturşusu
7
Xlorfenollar
2-Amino-4-xlorfenol,
2,4-dixlorfenol,
pentaxlorfenol, 4-xlor-3-metilfenol, o
-
, m
-
,
p-xlorfenollar
8
Xloranilinlər
və
xlornitroaromatik
kar-
bohidrogenlər
Dixlorvanilin, o
-
, m
-
, p-xloranilinlər, 4-
xlor-2-nitroanilin,
xlorfoluidin,
dixlor-
nitrobenzol, xlornitrotoluol, o
-
, m
-
, p-xlor-
nitrobenzollar
Dostları ilə paylaş: |