Elmi biliklər üst-üstə yığılarkən bəzən

Elm haqqında elm 

 

 

 

210

jurnalları da ehtiva etməyə çalışır. Fəlsəfi elmlərin xüsusiyyətini nəzərə 

almaq üçün ayrıca Philosophy İndex sistemi mövcuddur. 

Beynəlxalq elmi meyarlar əsasında müəyyənləşdirilən “elmilik sə-

viyyəsi” yenə də ancaq ən qabaqcıl elmi müəssisələr, jurnallar və məqalə-

lər üçündür. Amma bu meyarlar hər bir ölkədə beynəlxalq miqyasa çıxa 

bilməyən, dünya elminə qatıla bilməyən, bununla belə, ölkənin təhsil siste-

minə  və maarifçilik işinə  dəstək verə bilən və böyük elm üçün kadrların 

yetişdirilməsində mühüm rol oynayan yerli şəraitin xüsusiyyətlərini nəzərə 

ala bilmir. Ona görə də, qabaqcıl ölkələrdən fərqli olaraq, inkişaf etməkdə 

olan ölkələrin öz meyarlarına, ekspertiza sisteminə  və yerli elmi mühit 

üçün keçərli ola bilən elmi statistikaya ehtiyac vardır. Yəni elmşünaslıq 

ikinci eşalon üçün bir qədər fərqli təçkilati formalar və dəyərləndirmə sis-

temləri təklif etməlidir. Lakin bəzi ölkələrdə real inkişaf səviyyəsinə məhəl 

qoymadan birbaşa beynəlxalq meyarları  tətbiq etməyə  təşəbbüs göstərilir 

ki, bu da gerçəkliyə adekvat nəticələr alınmasına imkan vermir.  

Bizim ölkəmizdə elmin vəziyyəti də dünyanın qabaqcıl elm mərkəz-

ləri ilə müqayisə oluna bilmədiyindən, biz ancaq öz səviyyəmizə uyğun 

ölkələrlə müqayisə oluna bilərik. Buraya məsələn, MDB ölkələri, yaxud 

türk dünyası cümhuriyyətləri aid edilə bilər. Ya da beynəlxalq statistikadan 

çıxış etməklə, müəyyən parametrlərinə görə bizim ölkə ilə müqayisə oluna 

biləcək digər ölkələrdə elmin real durumunun təhlili aparıla bilər.  

Bu sahədə indiyədək heç bir addım atılmadığından, bizimkilər kortə-

bii olaraq özlərini Rusiya ilə müqayisə edir və daha pisi isə budur ki, Rusi-

yanı özünə nümunə kimi qəbul edir. Halbuki, Rusiyada görkəmli elm mü-

təxəssisləri elmin günü-gündən tənəzzülə getdiyini, vəziyyətdən çıxış yolu 

üçün təcili tədbirlər görülməli olduğunu yazırlar.

2

1

  

İstənilən halda elmin bütün dünya miqyasında ümumi inkişaf ten-

densiyasını nəzərə almaq lazım gəlir. Biz elmin planetar xəritəsində, habe-

lə inkişaf xətti üzərində öz yerimizi heç olmasa müəyyən təxminiliklə bil-

məsək, ölkəmiz üçün optimal inkişaf modeli də hazırlaya bilmərik.  

                                                 

1

 Məs.:  Е.Овсянникова.    Российская  наука  терпит  крах // www.utro.ru/artic-

les/2010/01/27/868238.shtml; Программы РАН изрядно “порезали” (интервью с вице-

президентом  РАН  Г.А.Месяц. 19 февраля 2010) // http://www.poisknews.ru/articles/ 

6693-po-zhivomu.html;  С.М.Рогов.  Невостребованность  науки – угроза  безопасности 

страны // Газета «Поиск», № 12, 19 марта 2010. 

---

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ELM VƏ ELMŞÜNASLIQ

 

 

 

 

 

 

Elm: genezisdən özünüdərkə qədər 

 

Elmşünaslıq və onun genezisi 

 

Elmin elmi əsaslarla yenidən qurulması – 

rekonstruksiya cəhdləri 

---

 

 

 

 

 

 

 

 

Elm yarandıqdan sonra hər şey zaman-zaman 

onun qiyafətinə bürünüb səliqə-sahman tapdı  və 

günlərin birində o özünə də öz donluğundan paltar 

biçmək fikrinə düşdü.  

 

Əbu Turxan 

---

Elm və elmşünaslıq 

 

 

 

213

 

 

 

 

 

 

Elm: genezisdən özünüdərkə qədər 

 

 

Elm Yeni Dövrün məhsuludur. Qədimdə və hətta orta əsrlərdə elm-

dən danışarkən əslində müasir mənada elm yox, onun hansı isə elementlə-

ri,  əlamətləri nəzərdə tutulur. Müasir elmin tarixən ilk ünsürlərindən biri 

insanın aşkar, verballaşan bilikləri idi; yəni  əməli fəaliyyətin içərisində, 

sinkretik və qeyri-aşkar biliklərdən fərqli olaraq, ilk dəfə fəaliyyətdən ayrı-

lıb müstəqil varlıq kimi ortaya çıxan biliklər. O vaxtlarda insanın öz fiziki 

həyatının təmin olunmasına yönəli  əməli fəaliyyət sahəsindən fərqli olan 

əsas hadisə – onun zehni fəaliyyətlə  məşğul olması idi. Fiziki və zehni 

əməyin tarixi bölgüsü biliklərin yaranışı  və inkişafı üçün yeni imkanlar 

açdı. 

İnsanın fəallığı onun əllərinin, ürəyinin və beyninin fəaliyyəti kimi 

üç istiqamətə ayrılır: əməli fəaliyyət – fiziki enerjinin realizasiyası, düşün-

cə, ağıl, bilik kimi terminlərlə ifadə olunan rasionallıq – əqli enerjinin rea-

lizasiyası  və bir də poeziya (ümumiyyətlə incəsənət) – hissi, emosional 

enerjinin realizasiyası. Düzdür, qədim dövrdə bu bölgü hələ tam kristallaş-

mamışdı və gah birinci ilə ikinci, gah da ikinci ilə üçüncü tərəflər hələ qa-

rışıq şəkildə idi. Yəni zehni fəaliyyətin müəyyən elementləri əməli işin tər-

kibində, bətnində formalaşırdı.  Ş.Sührəvərdinin dediyi kimi, “hərəkətlər 

qabiliyyətlərə gətirib çıxarır”,

2

1

 qabiliyyət isə artıq müəyyən biliklərin vər-

diş halında mövcudluğudur. Digər tərəfdən, bədii poetik düşüncə ilə mənti-

qi düşüncə də hələ tamamilə ayrılmadığından və mifik təfəkkürün tərkibin-

də mövcud olduğundan, müstəqil zehni fəaliyyət də öz növbəsində dini-

mistik təcrübə ilə qatışıq halında olurdu. Bu baxımdan, qədim türk tarixin-

də  şamançılıq zehni fəaliyyətin durulması yolunda mühüm bir mərhələ 

                                                 

1

 Ş.Y.Sührəvərdi. Filosofların görüşləri. Bakı, Elm, 1986, s. 13.  

---