Elmi ƏSƏRLƏR, 2017, №3 (84) nakhchivan state university. Scientific works, 2017, №3 (84)

178 
Co,               C
t 
,             lg C
t                
A,             lgA              P,             S, %             K
leng.
        K
dəy. 
mq/ml       mq/ml                            mq/q                           q/ml 
Duolayt C – 467 - Cu
2+
 
0,25 
0,0575 
- 1,24 
19,25 
1,284 
334,78 
77,0 
1,804 
 
0,50 
0,123 
- 0,91 
37,70 
1,576 
306,50 
75,4 
1,8 
7,2 
1,00 
0,290 
- 0,5376 
71,0 
1,851 
244,82 
71,0 
1,83 
 
2,00 
0,792 
- 0,10 
20,8 
2,082 
152,52 
60,4 
1,843 
 
3,00 
1,496 
+ 0,175 
150,4 
2,177 
100,53 
50,13 
1,848 
 
4,00 
2,322 
+ 0,3658 
167,8 
2,22 
72,26 
41,95 
1,95 
 
5,00 
2,952 
+ 0,470 
204,8 
2,31 
69,37 
40,96 
- 
 
Duolayt C – 467 - Cd
2+ 
 
0,25 
0,072 
-1,1426 
17,8 
1,250 
247,22 
71,2 
1,468 
 
0,50 
0,152 
- 0,818 
34,8 
1,54 
228,895 
69,6 
1,512 
5,75 
1,00 
0,348 
 
- 0,458 
65,2 
1,814 
 
187,35 
65,2 
1,548 
 
 
2,00 
0,912 
 
- 0,0400 
 
108,8 
 
2,036 
 
119,30 
 
54,40 
 
1, 541 
 
 
 
3,00 
1,643 
 
+ 0,2156 
 
135,7 
 
2,13 
 
82,59 
 
42,53 
 
1,635 
 
 
 
4,00 
2,458 
 
+ 0,390 
 
154,2 
 
2,188 
 
62,73 
 
38,55 
 
1,96 
 
 
 
5,00 
3,138 
+ 0,496 
186,2 
2,27 
59,33 
37,24 
- 
 
Cədvəldən  göründüyü  kimi,  hər  iki  ion  üçün  0,25-3,0  qMe
2+
/l  qatılıq  intervalında  sorbsiya 
izotermləri  Lenqmyür  tənliyinə  tabe  olurlar.  Çünki  sorbsiyanın  sonuclarından  hesablanan  K  qeyd 
edilən  qatılıq  intervalında  təxminən  sabit  kəmiyyətdir.  Duolayt  C  –  467  -Cu
2+ 
,  Cd
2+ 
  ionlarının 
sorbsiyasını xarakterizə edən uyğun tənliklər isə aşağıdakı kimidir: 
  A = 204,8 ∙1,83 C
t
/1 +1,83C
t
 ;     A = 186,2 ∙1,61 C
t
/1 +1,61C
t
 
Lenqmyür tənliyindəki K sorbsiya tarazlığının qatılıq sabiti olub, sorbsiya prosesinin intensivliyini 
xarakterizə  edir  (  l/mol).  Hər  iki  izotermin  qabarıqlığı  proseslərin  seçiciliyini  göstərir.  K–nın 
qiymətləri  də  ionitin  Cu
2+ 
ionlarına  qarşı  daha  seçici  münasibətini  təsdiq  edir.  Alınan  təcrübə 
materiallarına  əsaslanmaqla  izotermlərin  Freyndlix  tənliyinə  tabe  olub–olmayacağı  lg  A  –  lg  C
t
 
koordinatlarında  yoxlanmış  [5],  müəyyən  xəta  çərçivəsində  izotermlərin  başlanğıc  hissələrinin  də 
bu  tənliklə  yazıla  bilməsinin  mümkünlüyü  təsdiq  edilmişdir.  Cu
2+ 
və  Cd
2+
  ionlarının  izotermləri 
üçün Freyndlix tənliyinin ifadələri uyğun olaraq aşağıdakılardır: 
lg A =  158,49. lg C
0,74
;          lg A =  136,75.lg C
0,62
 
İonit  amino–fosfon  funksional  qruplu  olduğundan  –CH
2
–NH-CH
2
–PO
3
Na
2
  onun  İQ–  spek-
trində qeyd edilən fraqmentlər aydın udulma zolaqları ilə xarakterizə olunurlar. Məlum olduğu kimi, 
tərkibində fosfat turşusunun qalığını saxlayan ionitlər üçün P = 0 və P – OH qruplarının valent və 
deformasiya rəqslərini xarakterizə edən 1210 - 1200; 1160 – 1150; 1000 – 985 və 950 – 920 sm
-1
 – 
də  udulma  zolaqları  xarakterikdir  [6].  Funksional  qrupa  daxil  olan  azot  atomu  ikili  amin  şəklində 
olduğundan İQ–spektrdə onu 3400-3200 sm
-1
  oblastda  (>NH  qruplarının  valent  rəqsləri)  və  1650-
1610 sm
-1
 oblastında (>NH qruplarının deformasiya rəqsləri) qüvvətli udulma zolaqları xarakterizə 
edir.  İQ–spektrdəki  1165  sm
-1
-dəki  qüvvətli  udulma  zolağı  P=0  rabitəsinin  valent  rəqslərini,  1034 
və 910 sm
-1 
–dəki udulma zolaqları isə P– OH qruplarının simmetrik və asimmetrik valent rəqslərini 
xarakterizə  edir.  3406  sm
-1
  –dəki  udulma  zolağı  OH
-
  -qrupunun,  1757-1657  sm
-1
  –  dəki  udulma 
zolaqları  isə  -PO(OH)  qruplarının  deformasiya  rəqslərini  xarakterizə  edirlər  [7].  İonitin  turşu 
qruplarına  görə  statik  dəyişmə  tutumu  7,10  mmol/q,  əsasi  qruplara  görə  dəyişmə  tutumu  isə  0,15 
mmol/q-a bərabərdir. Hər iki metal ionu pH-ın dar intervalında effektiv sorbsiya olunaraq maksimal 

---

179 
qiymətlərini  pH=5-6  intervalında  gerçəkləşdirirlər.  Hər  bir  ion  üçün  pH-ın  yuxarı  sərhədi  seçilən 
qatılıq  intervalında  hidroksidlərin  çökməsi  ilə  şərtlənir.  pH=7-dən  başlayaraq  hidroksidlərin  çök-
məsi  baş  verir.  Öyrənilən  metal  ionlarının  mürəkkəb  tərkibli  məhlullardan  ayrılmasının  effektiv-
liyini  öyrənmək  üçün  dinamik  çıxış  əyrilərindən  sıçrayışa  qədərki  dinamik  tutum  hesablanmışdır. 
Bu  kəmiyyətin  də  statik  təcrübələrdə  olduğu  kimi,  Cu
2+
  ionları  üçün  xeyli  böyük  olduğu 
müəyyənləşdirilmişdir. Bunu kinetik təcrübələrdən alınan nəticələr də təsdiq edir. 
Cu
2+
 və Cd
2+
 -ionları üçün daxili diffuziya əmsalı, eksponensialönü vuruq, sürət sabiti, aktiv-
ləşmə enerjisi, aktivləşmə entropiyası, entalpiya, Hibbs enerjisi, entropiya vuruğu və dəyişmə sabiti 
üçün hesablanmış qiymətlər uyğun olaraq aşağıdakılardır: 
Cu
2+
: 0,68∙10
-6
 sm
2
/san, 0,53∙10
-4
sm
2
/san; 6,76 ∙10-4sm
-3
 1/san, 10,80 kc/mol; - 55,52 c/mol.  
k - 21,43 kc/mol, 4,89 kc/mol, 3,14∙10
-18
 sm
2
; 7,2 
Cd
2+
:  0,654∙10
-6
sm
2
/san;  12,4∙10
-4
sm
2
/san;  6,50  ∙10
-3
  1/san;  18,70kc/mol;  -29,33C/mol/k;  -  12,85 
kc/mol; - 4,11kc/mol; 73,4∙10
-18
 sm
2
; 
 
5,25  
Metal ionları ilə işlənmiş ionitin desorbsiyası dinamik şəraitdə aparılmış, elyent kimi 0,5;1,0; 
2,0  N  xlorid  və  nitrat  turşularından  istifadə  olunmuşdur.  0,5N  xlorid  turşusu  ilə  hər  iki  ionun 
asanlıqla desorbsiya olunduğu, desorbsiya dərəcəsinin Cu
2+
 ionu üçün 92%, Cd
2+
 -ionu üçün 95,4 %, 
olduğu müəyyənləşdirilmişdir. Bu isə daha asan və qüvvətli sorbsiya olunan elementin daha çətin 
desorbsiya olunduğu fikrini bir daha təsdiq edir [7]. Öyrənilən ionitlə ionların sorbsiya – desorbsiya 
tsikli  10  dəfə  təkrar  edilmiş,  onuncu  təcrübədən  sonra  ionitin  mexaniki  və  kimyəvi  davamlılığı 
yoxlanmışdır. İonit nümunəsinin müəyyən qədər xırdalanmasına baxmayaraq, sorbsiya qabiliyyətini 
qismən  saxladığı  müəyyən  edilmişdir.  Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  ionitin  strukturu  və  sorbsiya 
xüsusiyyətləti  saxlanmaqla  metalların  desorbsiyası  zəif  turşu  məhlulları  ilə  0,5-1  saat  ərzində 
sorbent fazasından miqdari çıxarıldığından onu dəfələrlə istifadə etmək olar. 
Beləliklə,  Cu
2+
  və  Cd
2+
  ionları  üçün  model  məhlullardan  alınan  nəticələr  çoxkomponentli 
axıntı,  lay  və  sənaye  sularından  bu  ionların  çıxarılmasında  xelatəmələgətirici  Duolayt  C-467  tipli 
sorbentlərin istifadəsinin mümkünlüyünü aşkara çıxarmışdır. 
 
ƏDƏBİYYAT 
1.
 
Chromatography. Products for analysis and purification. Supelco, Sigma-Aldrich Chemie Gmbh. 
Germany, 2003-2004, 453 p.  
2.
 
Мясоедова Г.В., Саввин С.Б. Хелатообразующие сорбенты. М.: Наука. 1984, 171 с. 
3.
 
Шварценбах Г., Флашка Г. Комплексонометрическое  титрование. М.: Химия. 1970, 360 с.  
4.
 
Məmmədova  F.,  Cəfərli  M.  Daueks    M  –  4195  ioniti    ilə  Zn
2+
  və  Pb
2+
  ionlarının  sorbsiyası  / 
AMEA NB-nin xəbərləri, 2013, cild 9, №2, s. 29-33 
5.
 
Гамеева О.С. Сборник задач и упражнений по физической и коллоидной химии. Москва, 
Высшая школа, 1980, 191 с.  
6.
 
Углянская  В.  А.,  Чикин  Г.  А.,  Селеменев  В.  Ф.  и  др.  Инфракрасная  спектроскопия 
ионообменных материалов. Воронеж: Воронеж. Ун-т, 1980. 205 с.  
7.
 
Салдадзе К. М., Копылова-Валова В. Д. Комплексообразующие иониты. М.: Химия, 1980. 
336 с.  
РЕЗЮМЕ 
Физза Мамедова 
Сорбция Сu
2+
 И Сd
2+
-ионов ионитом duolite  C 467 
 
Изучены условия равновесия и кинетики сорбции Cu 
2+
 и Cd 
2+
 ионов ионитом Duolite 
С– 467 амино-фосфоновой функциональной группой, вычислены равновесные, кинетические 
и  термодинамические  параметры  процессов.  Доказано,  что  между  избирательностью  сорб-
ции  и  кинетической  способности  ионита  имеет  взаимосвязь.  Изучены  режимы  десорбции 
отработанного ионита десорбентами различной концентрации и природы. Высокие сорбци-
онные способности ионита, кинетические показатели, высокий коэффициент распределение, 
которым  характеризуются  нижние  концентрации  ионов  Cu
2+
,
 
  и  Cd
2+
  могут  быть  исполь-
зованы для успешного извлечения этих ионов как из сточных, так и промышленных отходов. 
 

---