204
istehsalının edildiyi duzlu bataqlıqlar var. İndus çayı vadisindəki Harappa və Mohanco Dayo, e.ə
2100-cü illərdə Mesopotamiya və Misirdə arxeoloji qazıntılar nəticəsində planlı şəhər tipli yaşayış
yerinə aid qalıqlar tapılmışdır. Burada yaşayan insanlar bataklıktakı suyu buxarlaşdıraraq duz əldə
edirdilər. (3) Anadolu da duz istifadəsinə aid sənədlər Hetlərə aiddir. Hetlər çörəyi duz, kimyon,
çörəkotu, keşniş və bal ilə dadlandırırdı. Qaya duzunun çıxardılmasından başqa, bunun ticarətini də
etdiklərinə dair bəzi dəlillər var. Boğazköydə olan daş yazısında, duz ticarətinin edildiyi haqqında
məlumatlar yer almaqdadır. (4) Orta Şərqdə Ölüdəniz yaxınlığındakı Sado Dağı Tunc Dövründə
işlədildiyi bilinən ən köhnə qaya duzu yataqlarından biridir. Daha sonrakı dövrlərdə dünyasının
müxtəlif yerlərində duz istehsalı edilmişdir. Nümunə olaraq Finikyalılar e.ə 800-cü illərdə Tunis
Sahilində ilk məskunlaşdıqlarında Safakis adlı liman şəhəri qurmuşlar. İndiki vaxtda hələ əhəmiyyətli
bir duz və balıq mərkəzi vəziyyətindəki Sefakistə istifadə edilən üsul, Çinlilərin də ilk istehsal
üsulundan olan və təbii olaraq buxarlanan duzlu sulardan arta qalan toplanması üsuludur. (5)
Çində duz istehsalına bağlı ən qədim yazılı mənbə, e.ə 800-cü ilə aid idi. Sənəddə, Xia
Xanlığı dövründən min il əvvəlki dəniz duzu istehsalı və ticarətindən söz edilirdi. Çin rəhbərlikləri
duzu, dövlətin bir gəlir mənbəyi olaraq görmüşlər. Çində e.ə. XII. əsrdə duz vergisindən söz edən
mətnlər tapıldı. (6) Duzun qədim bir tarixi vardır. Əlbəttə bunun əsas səbəbi insanoğlunun
həyatında əhəmiyyətli bir yeri olduğu üçündür. Duz təməl ehtiyaclarının bir hissəsi olmaqla birlikdə
bəşərin məna dünyasında fərqli yerlər təşkil edir
Orta əsr və intibah dövründə süfrəyə duz qoymaq varlıların adəti idi. Bu dövrdə Fransız
krallıklarında, kral süfrələri ləl-cəvahirat ilə örtülü və içləri duz dolu qablarla bəzədilirdi.
Xüsusilə İtalyan əşyalarının dəbdə olduğu 16. əsrdə "böyük duz" adı verilən qəşəng duz qabı
xaricində, dəyişən yeməklərlə birlikdə süfrəyə qoyulan kiçik duz qablarıda olardı. Böyük duz,
yemək boyunca dəvət edənin ya da şərəf qonağının yanında olurdu. Barmaqla duza toxunmaq
kobud bir hərəkət, hətta bəzən talehsizlik olaraq görülürdü. Orta əsr və İntibah dövründə boşqaba
duz qoyulması üçün kiçik bir oyuq olardı. (7) 17 əsrdə Fransada duz vergisi əhəmiyyətli çətinliklər
gətirib çıxarmışdı. Duz vergisi toplayıcılarından nifrət edilirdi. Duz vergisi kollektorlar, xüsusilə
qadınlardan şübhələnər və onlara qarşı pis davranırdı. Qadınlar bəzən, bədənlərinin müxtəlif
yerlərinə saxladığı duz torbalarıyla yaxalanırdı. Qadınlar axtarılmıyacaqlarını düşündükləri üçün
sinələrində, korsetlərində duz saxlayırdılar. XVIII. əsrin sonlarında duz vergisinə qarşı işlənən
cinayətlərdən ötəri hər il üç mindən çox Fransız kişi, qadın və hətta uşaq ölüm cəzasına məhkum
olunurdu. Duz sivilizasiya tarixi baxımından əhəmiyyəti olan və tarix əvvəlindən bəri bilinən qiymətli
bir (mineral) maddədir.
İnsan oğlu yarandıqdan qısa bir müddət sonra duzu istifadə etməyi öyrənmiş və duzun
əhəmiyyəti gündən günə artmışdır. 1700-cü illərin əvvəl duz varlıların və zadəganlığın göstəricisi
ikən, 1700-cü illərdən sonra qidalara ləzzət vermək məqsədi ilə istifadə edilən duz yarandığından
günümüzə qədər, cəmiyyətlərin mədəni və dini inanclarında əhəmiyyətli bir yerə malik olmuşdur. (8)
DUZUN ƏDƏBİYYATLA ƏLAQƏSİ
Duz bütün icmalarda müqəddəs sayılan bir maddə olaraq diqqəti çəkir. Bu xüsusiyyətindən
ötəri duzun folklorlarda əhəmiyyətli bir yeri vardır. Xalq hekayələri, xalq şeiri ,nağıl, tapmaca və s.
bir çox xalq ədəbiyyatı növlərində duz bir ənənə olaraq işlənmişdir. Duz sözündən yaradılan ya da
“duz” sözünün keçdiyi bir çox atalar sözləri və deyimlər vardır. Xalq aşiqləri də duz sözünün və
duz sözündən meydana gəlmiş bir çox deyimləri şeirlərində istifadə etmişlər. Duz, bütün
cəmiyyətlərdə müqəddəs sayılan bir maddə olaraq diqqəti çəkir. Bu xüsusiyyətindən ötəri duzun
xalq inancında əhəmiyyətli bir yeri vardır. (9)
DUZUN XALQ İNANCINDAKI YERİ
Ənənəvi xalq inancları, dini inanclardan fərqli olaraq, insanoğlunun yaratdığı mədəniyyətin
bir parçası olub, insanların gündəlik həyatını, davranış qaydalarına təsiri və başqalarından öyrənmə
yolu ilə qazandıqları fikirlərdir. İnancın götürülməsinə, insanın sınaq yolundan dönməsi,
etibarlılığından və öz həyatında keçmiş bir hadisənin tanınması lazım deyil. Hər bir insan, içində
yaşadığı mədəniyyətdən müstəqil davranış qaydaları xalq inancında, insanoğlunun yaratdığı
mədəniyyətin bir parçası olub, insanların gündəlik həyatını, davranışlarına təsiri və başqalarından
öyrəndiqləri ilə qazandıqları fikirlərdir. Xalq inancı, təbiət hadisələrinin səbəbini bilməmək
205
üzündən edilən xüsusi bir şərhdir. Bir şərh, bir düşüncə olan inanc, insandan insana, ətrafdan ətrafa,
cəmiyyətdən cəmiyyətə, millətdən millətə dəyişir.
İnanclar ümumiyyətlə ənənəvi qruplarda daha geniş olub, həyatın hər sahəsinə daxil olmuş və
bütün hərəkətlərə, davranışlara istiqamət verici bir xüsusiyyət qazanmışdır. Müasir həyat tərzini
mənimsəmiş qruplar gündəlik həyatlarını qaydaya, ənənəvi qruplara nisbətən daha fərqli şəkillərdə
görmüşlər. Din və duzun möhkəm bir bərabərliyini görmək mümkündür. Xalq inancında duzun rolu
qidalanma ilə əlaqədardır. Bir simvol olaraq rifah, yaxşı bir həyat, varlılıq, ya da yeni həyatın
mənasına da gələn bununla birlikdə, dini inanc şəklinin əks olunması olaraq nəzər ilə birlikdə çox
xatırlanmaqdadır. Türkcədə Baxış mənasını verən Ərəb mənşəli nəzər sözü, baxışlarında zərərli güc
olan bəzi insanların bu xüsusiyyətləriylə bir adama, bir heyvana və ya bir obyektə baxmaqla canlı
üzərində xəstəlik, əlillik, hətta ölüm, obyekt üzərində pozulma, qırılma kimi mənfi bir təsirin
meydana gəlməsi şəklində açıqlanır. (10) Bütün cəmiyyətlərdə məşhur olaraq görülən nəzər
inancının mənşəyi, Neolit dövrünə qədər uzanmaqdadır. Giritdə, Misirdə, Maltada, Şimali Fransada
və Britaniyada Bürünc dövrünə aid, balta şəklində edilmiş nəzərliklər (amulet) tapılmışdır.
Araşdırmalar nəticəsində, köhnə dövrlərdən etibarən Qərbdə və Şərqdə sehrin və nəzərin pis
təsirlərinə inanma və bunlara qarşı tədbirlər alma məlumatının köklü olduğu görülmüşdür. (11)
Eyni şəkildə uğursuz gözlərdən gələn pisliyi ortadan qaldırmaq üçün Misirlilər, Fenikeliler,
Yunanlılar və Romalılar tərəfindən əl şəklindəki tilsimlərdən istifadə edildiyi təsbit edilmişdir. (12)
Nəzərə gelmək ən əlverişli kəslər, uşaqlarla, gözəllikləri və qabiliyyətləriylə hər kəsin heyranlığını
oyandırmış kəslərdir, çünki uşaq zəifdir, tez təsirlənir, gözəl, istedadlı, xoşbəxt kəslər, insanların
qısqanclıq duyğularını artırır. Bu pis duyğular göz yolu ilə hədəfə təsir edər. Nəzər dəyməsi
vəziyyətində bəzi caduların niyə edildiyi sualı bu mövzunu bilən şəxslərə verildiyində; bunları
atalarından, böyüklərindən öyrəndikləri, nəzərə yaxşı gəldiyi üçün istifadə edildiyini deyirdilər
Bu səbəblə nəzər dəydikdən sonra pis vəziyyətləri ya da xəstəlikləri azaltmaq məqsədiylə; mədəni
bir inanc şəkillərinin əks olunması olaraq, duz qovurma duz -basdırma duz və üzərlik otunu birlikdə
yandırma kimi prosəslər edilməkdədir. Din ilə duz arasındakı fərqli əlaqə nümunələrinə baxacaq olsaq:
DUZ QOVURMA
Əvvəl tavaya bir ovuc duz qoyurlar, duz ümumiyyətlə iri dənəli duzdur, ancaq süfrə duzu da
istifadə edilə bilər. Tava, içindəki duzla birlikdə ocağa qoyular. Ocağa qoyulan duz partlamağa
başlayır. Bu arada nəzər dəyən adamın başına bir tənzif örtülür. Daha sonra nəzər dəyən adamın
başının üzərinə içi su dolu bir qab tutulur. Partladılan duz bu suyun içinə tökülür. Bu
əməliyyatlardan sonra nəzər dəyən adama bu sudan bir qurtum içirdiləcəkdir, ya da bir az yaladılır.
Əl və ayaq dırnaqlarına və alnına bu sudan sürtülür. Daha sonra, həyətin bir kənarında, ayaq
toxunmayan bir yerə duzlu su tökülür.
DUZ ÖVƏTƏLƏMƏ
Lazımlı vəsait yalnız duzdur. Nəzər dəydiyinə inanılan adam duz ovalama işini edəcək
adamın qarşısına oturur. Duz ovacaq adam ovucuna bir miqdar duz alır. Ovuca alınan duz, nəzər
dəyən adamın başının üzərində dairəvi hərəkətlərlə dolandırılacaqdır. Bu əməliyyat edilərkən 3 dəfə
ixlas, 1 dəfə də Fatihə surəsi, duz övətələmə işini edən adam tərəfindən oxunur. Bu əməliyyatlar
bitdikdən sonra üzərinə oxunulan duz, üzərinə ayaq dəyməyəcək bir yerə atılır.
DUZ BASDIRMA
Bu işi yalnız bir qadın etməlidir. Narahatlığı olan adam, duz basdırmaq üçün bu qadını evini
çağırır. Duz basdıracaq olan qadın, xəstəni qarşısına alır və diri duz dənələrini əlinə alıb Fatihə
surəsini oxuyur. Oxunan duz köz halındakı ocağa basdırılır. Basdırılan duz partlamağa başlayır.
Duzun partlamasıyla adama dəyən nəzər dağılmış olur. Duz basdıran adam kişisə əmmaməsini,
qadınsa hicabını üzərindəki nəzər dağılsın deyə ocağa silkəliyər. Duz partladıqdan sonra ocaqdan
bir az kül alınaraq suya qoyular və nəzər dəyən adam bu sudan üç qurtum içər və dəstəmaz alır.
Geriyə qalan su evin dörd küncünə səpilir. İnsan qruplarının təbiət hadisələrinin səbəbini bilməmə
səbəbiylə etdikləri şərhlər və tətbiqlər, heyran edici şəkildə bol və müxtəlifdir. Bu bəyanat də
həyatın hər sahəsinə daxil olmuş və bütün hərəkətlərə, davranışlara istiqamət verici xüsusiyyət
qazanmış inanc sistemi içində yer alan, nəzər inancı sonrasında edilən tətbiqlərin müxtəlifliyi də,
yuxarıda deyilən cümləni təsdiqləyir. (13)
Dostları ilə paylaş: |