Elmi ƏSƏRLƏR, 2017, №7 (88)

- 79 - 
 
NAXÇIVAN DÖVLƏT UNİVERSİTETİ. ELMİ ƏSƏRLƏR, 2017, № 7 (88) 
NAKHCHIVAN STATE UNIVERSITY. SCIENTIFIC WORKS, 2017, № 7 (88) 
НАХЧЫВАНСКИЙ ГОСУДАРСТВЕННЫЙ УНИВЕРСИТЕТ. НАУЧНЫЕ ТРУДЫ, 2017, № 7 (88) 
 
MAHNUR CƏFƏRLİ 
AMEA-nın Naxçıvan Bölməsi 
[e-mail] 
UDC 543.54:544.72 
 
AMBERLİTE TİPLİ KATİONİTLƏRLƏ Cu
2+
 İONUNUN SORBSİYASI 
 
Açar sözlər: Cu
2+
ionu, sorbsiya izotermləri, tarazlıq, kinetik və termodinamik parametrlər, 
İQ-spektrlər, udulma zolaqları, funksional qruplar, Cu
2+ 
- ionit rabitəsi 
  Keywords:  Cu 
2+
-  ions,  isotherms  of  sorption,  equilibrium,  kinetic  and  thermodynamic 
values, IR - spectra, the absorption bands, functional groups, communication exchanger Cu
2 +
 
  Ключевые  слова:  Сu
2+
-ионы,  катионит,  изотермы  сорбции,  кинетические  и 
термодинамически, ИК–спектры, полосы поглощения, функциональные группы, связь ионит Cu
2+
  
Amberlit  İRP-64  və  69  markalı  kationitlərlə  Cu
2+
  ionunun  sorbsiyasının  tarazlıq  şəraiti  və 
kinetikası öyrənilmiş, termodinamik parametrlər hesablanmışdır. Hər iki halda sorbsiyanın sürətinin 
daxili  diffuziyanın  nəzarətində  olduğu  müəyyənləşdirilmiş,  sorbsiyanın  seçiciliyi  ilə  ionitlərin 
kinetik  xüsusiyyətləri  arasında  qarşılıqlı  əlaqə  təsdiq  edilmişdir.  Entropiyanın  və  entropiya 
vuruğunun ədədi qiymətinin azalması öyrənilən sistemlərdə sorbsiyanın seçiciliyinin yüksəlməsini 
bilavasitə şərtləndirir. Amberlite sinfinə daxil IRP-64 və IRP-69 ionitlərinin İQ-spektrləri çəkilmiş, 
aydın ifadə olunan udulma zolaqlarına əsasən ionitlərin karkasını təşkil edən matrisanın strukturu, 
funksional qrupların mövcudluğu və digər fraqmentlər haqda mühakimə yürüdülmüşdür. İonitlərin 
Cu
2+
  ionu  ilə  qarşılıqlı  təsirindən  İQ-spektrlərdəki  dəyişikliklərə  əsasən  sorbsiyanın  mexanizminə 
aydınlıq gətirilmişdir.  
Konkret  elementə  qarşı  yüksək  seçicilikləri  ilə  fərqlənən  son  nəsil  ionitlərin  nisbətən  ağır 
metal ionlarına qarşı sorbsiya qabiliyyətləri iondəyişmə ilə yanaşı paralel şəkildə komplekslərin də 
əmələ  gəlməsi  ilə  izah  olunur.  Konkret  halda  ionit  seçimi  həmin  ionitin  metala  görə  seçiciliyi  və 
tutumu  ilə  bərabər,  həm  də  kinetik  parametrləri  ilə  şərtlənir.  Nəzərdə  tutulan  ionitlərin  göstərilən 
xassələrinin Cu
2+
-ionu misalında öyrənilməsi məqalənin əsas məqsədidir.  
EKSPERİMENTAL HİSSƏ 
Cu
2+
-  ionunun  sorbsiyası Amberlite sinfindən zəif turşu xassəli H
+
-formalı  Amberlite  İRP-
64 karboksil funksional qruplu və qüvvətli turşu xassəli Na
+
- formalı sulfoqruplu Amberlite İRP-69 
kationitləri  ilə  öyrənilmişdir.  Eksperimentlər  statik  şəraitdə,  Cu
2+
-ionunun  dəyişən  qatılıqları  - 
ionitlərin  sabit  kütləsi  (məhlul:ionit=100:1)  nisbətində  aparılmışdır.  Bütün  ionitlərlə  eyni  qaydada 
1,00  qram  nümunə  aqat  həvəngdəstədə  döyülərək  toz  halına  salınmış,  nümunələr  KBr-lə 
preslənərək  həb  formasında  hazırlanmış,  Nicolet  IS-10  markalı  İQ-spektrometrdə  400-4000  sm
-1
 
oblastda  nümunələrin  spektrləri  çəkilmişdir.  Spektrlərdə  son  dərəcə  aydın  ifadə  olunan  udulma 
zolaqlarına əsasən ionitlərin strukturları haqda mühakimə yürüdülmüşdür. Cu
2+ 
- ionlarının miqdarı 
yodometrik  metodla  təyin  edilmişdir  [1].  Mis  ionlarının  sorbsiya  tutumu  q
t
[mq/q]  bu  formuldan 
müəyyənləşdirilmişdir (1): 


m
V
c
c
q
t
t



0
                       (1) 
harada:  c
0 
(mq/l)  Cu(II)  ionlarının  başlanğıc  qatılığıdır;  c
t 
(mq/l)  Cu(II)  ionlarının  t  zamandakı 
qatılığıdır; V (l) məhlulun həcmidir; m (q).ionitin kütləsidir. 
Paylanma  əmsallarının  qiymətləri  udulan  ionun  bərk  fazadakı  qatılığının  tarazlıq  halındakı 
qatılığına nisbəti kimi bu formulla hesablanmışdır (2): 
c
q
P
t

                          (2) 

---

- 80 - 
 
Tarazlıq  sabitinin  qiyməti  isə  ikivalentli  ionun  birvalentli  iona  dəyişməsini  xarakterizə  edən 
formulla hesablanmışdır (3): 
2
1
2
1
/
Me
Na
Na
Me
dey
C
C
C
C
K





                       (3) 
Kinetik  təcrübələr  məhdud  həcm  üsulu  ilə  aparılmış,  nəticələr  Q.Boyd  və  həmkarlarının 
təklif etdiyi modellə işlənmişdir [2]. Aktivləşmə enerjisinin qiymətləri termostatlaşdırılmış qablarda 
U–10 markalı termostatda 25-55
0
C intervalda aparılan təcrübələrlə müəyyənləşdirilmişdir. 
NƏTİCƏLƏRİN MÜZAKİRƏSİ 
Amberlit İRP-64 kationitinin quru halda dəyişmə tutumu təxminən 10 mq- ekv/q-a, Amberlit İRP-
69 kationitinin dəyişmə tutumu isə 4.3 mq–ekv/q-a  
 
 
şəklində  təsəvvür  edilir  [3].  Ədəbiyyatda  ionitlərin  matrisaları  haqda  məlumat  verilmir. 
Məhlulların  pH  qiymətləri  isə  Akvilon  pH-metr  pH  430-la  ölçülmüşdür.  Turşuluğun  optimal 
sorbsiya  səviyyəsi,  pH=5,5-6,5  intervalında  müşahidə  olunmuşdur.  Göstərilən  intervalda  Cu
2+
-in 
udulması  maksimal  qiymətlərlə  xarakterizə  olunduğundan,  sonrakı  bütün  təcrübələr  həmin 
turşuluqda aparılmışdır. Amberlite İRP 64 və Amberlite İRP 69 ionitləri ilə Cu
2+
 ionunun  tarazlıq 
parametrləri cədvəl 1-2-də göstərilmişdir. 
Cədvəl 1 .  
Amberlite İRP 64 ioniti-CuSO
4
 sisteminin tarazlıq kəmiyyətləri 
C
0,
 q/l  C
t, 
mq/l 
lgA 
A, 
mq/q 
lgC
t
 
P, ml/q  
K
dəy
 
K
Lenq
 
0,25 
0,0127 
1,3752 
23,73 
-1,8961 
1868,50 
0,56 
10,14 
0,5 
0,028575  1,6734 
47,1425  -1,5440 
1649,78 
1,19 
10,26 
1 
0,0635 
1,9715 
93,65 
-1,19722 
1474,80 
3,15 
12,90 
1,25 
0,09525 
2,0625 
115,475  -1,02114 
1212,34 
4,34 
13,11 
2 
0,3175 
2,2260 
168,25 
-0,49826 
529,921 
97,59 
13,36 
2,5 
0,5588 
2,2880 
194,12 
-0,25274 
347,387 
26,22 
25,16 
3 
0,92075 
2,31790 
207,925  -0,03585 
225,821 
 
- 
 
Cədvəl 2 .  
Amberlite İRP 69 ioniti-CuSO
4
 sisteminin tarazlıq kəmiyyətləri 
C
0,
 q/l  C
t, 
mq/l 
lgA 
A, 
mq/q 
lgC
t
 
P, ml/q  
K
dəy
 
K
Lenq
 
0,25 
0,034925  1,3325 
21,5075  -1,4568 
615,81 
2,44 
6,43 
0,5 
0,0889 
1,6139 
41,11 
-1,0510 
457,28 
1,17 
6,07 
0,75 
0,15875 
1,7717 
59,125 
-0,7992 
372,44 
2,00 
6,40 
1 
0,254 
1,8727 
74,6 
-0,5951 
293,70 
3,04 
6,99 
1,25 
0,41275 
1,9228 
83,725 
-0,3843 
202,85 
3,61 
6,16 
2 
0,92075 
2,0331 
107,925  -0,0358 
117,21 
12,37 
13,44 
2,5 
1,3335 
2,0668 
116,65 
0,1249 
87,48 
 
 
Öyrəndiyimiz  bütün  sistemlər  üçün  sorbsiya  izotermləri  qurulmuş  (şəkil  1),  təcrübədən 
alınan  qiymətlər  əsasında  nəzərdən  keçirilən  modellərə  (Lenqmyür  və  Freyndlix)  daxil  olan 
parametrlər  minimallaşdırma  prosedurundan  (Orign  Pro  8.5)  istifadə  olunmaqla  hesablanmışdır 
[11].  Təcrübə  materiallarının  analizi  müəyyən  kənaraçıxmalarla  öyrənilən  proseslərin  Lenqmyür 
tənliyi(7): 

---