Elmi ƏSƏRLƏR, 2017, №7 (88)
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
- 122 - Bu baxımdan da bir sual doğulur: “Nə üçün belə tarixi adlar sıradan çıxarılıb, başqa adlarla əvəz olunub yaddaşlara hakim kəsilmişdir. Maraqlıdır ki, Nəriman kənddən 2 km, şərqə tərəf Dərəkənd adlanan digər bir kəndi “Gəm” altı kimi qədim ada malik olmuşdur. Məhz bu iki qədim ad məntiqi mənası ilə, bir-birinə bağlı və vəhdətdə Qobustan qayaları ilə yəni “Gəmi Qaya” adı ilə bağlılıq təşkil edir ki, bunlar da antik tariximizin ana xətlərindən, toponimlərindən və onların mənaltı vurğularından, qiymətləndirmələrindən doğulmuşdur. Nərmankənd adına gəldikdə. Nər – dəvə, man – (əndə). Yorğunliq, əzginlik mənasında orada olan qədim karvansara ilə bağlıdır və ya ona bağlanmalıdır (4, s.472-326). Yerli adamların fikrinə görə Nərmankənd, N.Nərmanovun adı ilə bağlanır. Bu isə düzgün deyil, Nərmankənd qədim məkan olduğu üçün mifoloji xarakter daşımalıdır. Tarixən Qobustan 2 hissəyə bölünür, 1-ci Aran Qobustani ən qədim tarixi toponimləri olub: “Ümbaki”, “Baki”, “Alyat(Ələt), “Duvannı-Divannı”, Atbulağ,Səngəçal və s. Eyni zamanda bu yerlər Dədə Qorqud dastanın ana toponimləri olmuşdur. Dağ Qobustanina aid olmuşdur. “Mərəzə”, “Gəmüstü”, “Arab qədim”, “Arabşah verdi”, “Qurrbançı” və s toponimlər. Tarixən ilkin svilizasiyanın ilkin məskənləri və toponimləri olmuşdur. Qədim toponimlərdən biri də, Qabıssan (Qobustan) adı ilə vəhdətə olan “Mərəzə” toponimidir. Mərəzə toponimi klassik avropa mənbələrində o, cümlədən F.A.Deminiski və Dorinin əsərlərində xüsusi yer tutmaqla “Piri Mərəzə” kimi qeyd edilmişdir. “Piri Mərəzə” isə kod kimi açıldıqda bir başa “Dədə Qoroqud” dastnına və onun tarixinə bağlanmaqla tarixi toponim kimi öz təsdiqini tapır. Bu haqda F.A.Deminiski demişdir: “Piri Mərəzədə Persilər oturur dualar oxuyurdular”. (3, s. 10). Nə deməkdir “Mərəzə”, “Piri Mərəzə” bu vurğular hara, hansı mənalara bağlanır. Tarixə bağlı bu adlar, müasir dövrümüzdə və sovet imperiyası dövründə mahiyyətindən uzaqlaşıb, hansı istiqamətlərə haçalanmışdır. Mərəzə adının mənası qədim türk dilində, əski əlifbamızda və bu əlifbanın mənalarından doğulan söz kimi üç mənaya vurğulanır. 1-ci və 2-ci mənalar “Xəstəlik”və “pataloji xəstəlik” mənalarını daşıyır. Məhz sovet dövründə, tarixin saxtalaşdırılması dövründə bu 2 məna özünə yer tutmuş, lakin açıqlanmamışdır (4, s. 360). Mərəzə toponimi haqda çoxlu məlumatlar olsa da, bu adın real doğulma mahiyyəti göstərilməmişdir. Bu tarixi ad elə hala salınmışdır ki, müxtəlif bölgələrdə ikrah hissi doğurmuşdur. Müqəddəs bir yerə, Pirlər yurdu Mərzəyə 3-cü mənada “nümayiş etdirilən” yer deməkdir ki, “Piri Mərəzə” adına bağlanır. “Dədə Qorqud” dastanında bu yer “Ərquru” yatan yer kimi, “Ala” dağın qobusu ilə vəhdəhtə qeyd edilir. Dastanda “ərquru” təhrif olunmuş “ərvahlar” deməkdir. Ərvah isə atəşpərəstlik, Muğlar dövründən bizlərə miras qalan Muğamlarımızda “Ruh Əl Ərvah” muğam şöbəsi kimi qeyd olunur. Ərvah isə qədim Türk dilində ruhlar, ruhlar olan yer kimi öz təsdiqini tapır. Ruhlar olan yer isə, birbaşa “Diri Baba” məqbərəsinə, pirinə bağlanır. “Diri baba” məqbərəsi 1401-1402 ci illərdə tikilsə də, onun ziyarətgah kimi tarixi atəşpərəstlik dövrünə, İbrahim p.ə.dövrünə gedib çıxır. Akademik memar A.Salamzadənin “Diri Baba” məqbərəsi haqda məqaləsində qeyd edilir: “Abidənin memarlıq cizgiləri təsdiq edir ki, bu abidə bir nəfər üçün deyil, müqəddəslər üçün inşa edilmişdir. “Diri” canlı mənasında deyil, “qədim”, qədimlik mənasındadır. (5, s. 85) “Qurbani” dastanında qeyd edilir. “Vətənim diridir kəndim Qaradağ, Qaradağdan Qarabağa gedirəm”.(6, s. 229) Yəni, vətənim qədimdir, kəndim Qaradağ. Qaradağ dastanın açılmayan kodlarına görə “Safi Novruz” xanəgahına, onun ətrafına bağlı olan yer, məkandır. Qədim qışlaqlar olan yerdir. “Diri baba” piri Ala dağın ətəyində yerləşir Mərəzədə. Bu abidə 1963-cü ilə Camal Əbdülnasirin (Misir prizidenti) istəyi ilə, bərpa edilərkən üzlük çəkilməklə əlamətləri itirilmiş və subyektiv şəkildə erməni ustatlarının əli ilə saxtalaşdırılmışdır. 1949- cu ildə A. Salamzadə “Diri Baba”nın şəklini və sxemini orijinal olaraq öz əsərində vermiş və mənim dediklərimi inkar edilməz şəkildə təsdiq gətirir. “Diri Babanın” üstü meydan olmuş, Ala dağın (indi Ala daş kimi yaddaşlarda qalmışdır) ətəyidir. Qədim dövrün dini ayinləri məhz burada “Diri Babada” qədim Qabıssanlılar (Qobustan), Şirvanlılar tərəfindən keçirilirdi. Ruhlar isə, təbii ki, qədim müqəddəs insanların ruhlarına olan işarədir. “Mərəzə” məhz bu mənalarla “Nümayiş etdirilən yer” kimi öz toponim təsdiqini tapır. Persilərə gəldikdə Azərbaycan dilində bu “Persi” deyil Parsilər olmalıdır. Parsilər dedikdə İslama deyil, məhz atəşpərəstlərə, İbrahim dinində doğulan Zahidlərə, Abidlərə deyilib ki, onlar din rəhbərləri kimi, Xanəgahlarda, ağır ziyarətgahlarda oturub, dini ayinləri icra edirdilər. - 123 - Diri Baba türbəsi 1948-ci il Bərpadan sonra 1963-cü il Mikrotoponimlər Ala dağa gəldikdə Ala,həm yüksək dağ, həmdə müqəddəsliyə bağlanan toponimdir.Yəni dini ayinlərin bəxş edildiyi yer mənasında. Dədə Qorqud dastanında, Qazan xan oğlu Uruzun dalınca məhz buradan keçib, Dərbəndə getmişdir. Mərəzə toponimi Xızı rayonunda, yaylaqlarda da vardır. Demək dörd aylıq yaylaqlar vaxtında da dini ayinlər və ya başqa tədbirlər qədim zamanlarda burada keçirilmişdir. Təbii ki, Türk dünyasının başqa yerlərində də bu toponim vardır. "Mərəzə" toponimini bəzi mənbələr və ya el arasında bəzi şəxslər tərəfindən "Mərz" kimi də qeyd edirlər. 1) “Mərz”-sərhəd mənasını daşıyan sözdür. 2) “Mərəzə” isə nümayiş etdirilən yer mənasında. Bunlar qarışdırılmamalı və hər birinin öz mahiyyət bağlılığı düzgün qeyd edilməlidir. Bəli, “Mərz” sözünü, toponimini də bu əraziyə şamil etmək olar, Mərəzədən ayrı formada “Mərz”, yəni sərhəd kimi mənada öz təsdiqini tapır. 1-ci “Cəngidə”, yəni indiki Qabıssanın giriş hissəsində hava sərhəddi kimi qeyd etmək olar. Burada (Cəngidə) dağ-aran havası qovuşan və ya ayrılan yer kimi özünü göstərir. (Yəni iki havanın qovuşduğu yer, həqiqətən də bu belədir. Cəngidə Bakıdan gedəndə hava büsbütün dəyişir, insana gözəl ovqat bəxş edir). 2-ci məna isə Abşeronla sərhəd bağlılığına, bağlanır. Abşeronla Mərəzə tarixən bir-birinə bağlı olan yerlərdir. Bu sərhəd bağlılığı isə vulkanlara bağlıdır. Dünya vulkanlarının geniş hissəsi bu iki ərazidədir. “Abşeron” -şor su mənasında, ilkin svilizasiyanın ilkin dastanı "Dədə Qorqudda" Ümman dənizi kimi, qeyd edilən Həzər dənizinə (Xəzər) bağlanır. “Apşeron” isə tamam təhrif olunmuş sözdür və heç bir məna daşımır. 3-cü ad Əfşara, Əfşar tayfalarına bağlanmaq isə, bu iki adı inkar etməklə ikiqat təhrif deməkdir. Belə çıxır ki, Əfşarlara qədər bu yerin adı olmamışdır? Mənim mmülahizəmə və lüğğəti termin mənalarına görə bu toponim əslində, "Abi Şürun" deməkdir. 1) Abi-göy (rəng mənasında) 2) Şürun isə iki mənada, 1-ci gurultu, parıltılı yəni püskürən bulkanlar məkanı mənasında. 2-ci məna isə şoran yer mənasında bax (4, s. 791). Zamanında Mərəzə rayonu kimi tanınan (1950) bu toponim bağlanmaqla tarixin ən qədim toponimlərindən olub, yazdığım tarixi mahiyyətlərə bağlanır. Bu baxımdan Azərbaycanın istər yazılan, açılan istərsə də yazılmayan açılmayan toponimlərinin yenidən, yeni üslubla araşdırılmasına böyük ehtiyac vardır. Hər bir elmi kəşf son deyil, gələcək elmin başlanğıcıdır. Məhz bu prizmadan yanaşsaq toponimlərin yeni araşdırılmasına ehtiyac vardır. İndi isə qədim Qobustanın aran hissəsində olan bir neçə toponimlərin araşdırılmasına nəzər yetirək. Bakı Ümbaki adlarının mahiyyəti Aran Qobustanında olan digər toponimlərdə vəhdət bağlılığı ilə bir daha təsdiq edir. Burada olan Duvannı, Səngəçal qəsəbələrinin adları, Safi Həmid, Safi Novruz (Sofi) toponimləri də fikrimizə təsdiq gətirərən yerlərdir. Toponimşunaslar bəziləri Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|