- 61 -
Eksperimental hissə.
Çöl tədqiqatlarında səciyyəvi (yarımsəhra) bitkiliyin yovşanlı-efemerlik (Artemisietum-
Ephemerosum) formasiyasının ətirli yovşanlı-təmiz efemerliyi (Artemisietum-lerchiana-
Ephemerosum)assosiasiyasının növ tərkibinə 19 növ ali çiçəkli bitkilər rast gəlinir (təsvir 1).
Geobotaniki təsvir №1. Yovşanlı-efemerlik formasiyasının növ tərkibi və quruluşu (Artemisia
lerchiana Web. edifikatorluğu ilə)
S/s
Biomorf növlər
Ekoloji
qruplar
Bolluğu
(bal ilə)
Yarusluq və
orta
hündürlük
(sm-lə)
Fenoloji
fazası
1
2
3
4
5
6
1
Kollar
Suaeda dendroides Moq.
(C.A.Mey)
halofit
1
II (70)
veg.
2
Yarımkollar
Salsola dendroides Pall.
mezokserofit
1-2
II (60)
veg.
3
Kolcuqlar
Salsola ericoides Bieb.
halofit
1
II (50)
veg.
4
Çoxillik otlar
Artemisia lerchiana Web.
kserofit
2-3
III (30)
veg.
5
Limonium meyeri
(Boiss.) O.Kuntze
mezokserofit
1-2
III (25)
çiç.
6
Trapogon graminifolius
DC
kserofit
1-2
III (20)
çiç.
7
Taraxacum desertorum
Schischic.
kserofit
1-2
III (15)
çiç.
8
Plumbago lanceolata L.
mezofit
1-2
III (10)
veg.
9
Efemeroidlər
Poa bulbosa L.
kserofit
1-2
III (5)
çiç. çox.
10
Birillik otlar
Lolium rigidum Gaudin.
kserofit
3-4
II (30)
çiç.
11
Bromus japonicus
Thunb.
kserofit
3-4
II (20)
çiç.
12
Avena fatua L.
kserofit
1-2
III (35)
çiç.
13
Eremopyrum
orientale
(L.) Jaub.et Spach.
halofit
1-2
III (25)
çiç.
14
Psylliosfachys spicata
(Willd.) Nevski
halofit
1-2
III (20)
çiç.
15
Erodium cicutarium (L.)
L'Her
kserofit
1-2
III (15)
çiç.
16
Adonis aestivalis L.
kserofit
1-2
III (10)
çiç.
17
Allium rubellum Bieb.
kserofit
1-2
III (5)
çiç
18
Aegilops cylindrica Host. kserofit
1
II (30)
çiç
19
Medicago minima (L.)
Bertalini
kserofit
1
III (15)
pax.tök.-ə
Ot örtüyünün orta hündürlüyü 20-30 sm; ümumi layihə örtüyü 60-80%.
1 saylı geobotaniki təsvirdə əks olunduğu kimi bu formasiyanın biomorfoloji yaxud həyati
formalarının təhlilinə əsasən 1 növ (5,3%) kol, 1 növ (5,3 %) yarımkol, 1 növ (5,3) kolcuq, 6 növ
(31,5%) çoxillik otlar və 10 növ (52,6%) birillik otlar təsadüf edilir. Ekoloji təsnifinə görə, növ
tərkibində 12 növ (63,2%) kserofitlər, 4 növ (21,0%) halofitlər, 2 növ (10,5%) mezokserofitlər və 1
növ (5,3%) mezofitlərlə təmsil olunur.
- 62 -
Fitosenozun edifikatoru ətirli yovşan (
Artemisia lerchiana Web.) olub, bolluğu 2-3 bal və
dominantı isə bərk quramat (
Lolium rigidum Gaudin.), yapon tonqalotu (
Bromus japonicus Thunb.)
və s.
efemerlər hesab edilir ki, həmin növlərin bolluğu 3-4 bal ilə qiymətləndirilir.
Bitki örtüyünün quruluşu iki mərtəbə və yaxud yarusda büruzə verir; Birinci mərtəbədə ətirli
yovşan (
A.lerchiana), ikinci mərtəbədə isə sözügedən efemerlər iştirak edirlər. Layihə örtüyü 60-
80% arasında dəyişir.
Yovşanlı-efemerlik formasiyasının məhsuldarlığı (2016-2017-ci illərdə) yazda 2,7 s/ha,
payızda 3,2 s/ha və qışda 2,5 s/ha təşkil etmişdir (cədvəl 1).
Cədvəl 1. Yovşanlı-efemerlik formasiyasının ikiillik (yeyilən quru kütləyə görə, sent/ha-la)
məhsuldarlığı
S/s
Botaniki qruplar
Otlaq mövsümləri
payız
qış
yaz
s/ha
%
s/ha
%
s/ha
%
1
Taxılotlar
-
-
-
-
1,5
17,9
2
Paxlakimilər
-
-
-
-
1,2
14,2
3
Müxtəlifotlar
3,2
38,1
2,5
29,8
-
-
Cəmi:
3,2
38,1
2,5
29,8
2,7
32,1
Orta məhsuldarlıq
8,4 s/ha (100%)
Cədvəldən göründüyü kimi, 2016-cı ilin payızında fitosenozun məhsuldarlığı 3,2 s/ha,
qışında 2,5s/ha müxtəlifotlar, 2017-ci ilin yazında 1,5 s/ha taxılotlar və 1,2 s/ha paxlakimilər, eləcə
də orta məhsuldarlıq 8,4 s/ha müəyyənləşdirilmişdir.
Nəticələrin izahı.
Beləliklə, qənaətə gəlirik ki, yovşanlı efemerlik formasiyasının məhsuldarlığı (8,4 sent/ha),
100 kq yemdə yem vahidi (53,28 kq), otarma müddəti (210 gün) və kiçikbuynuzlu mal-qaranın
gündəlik yem normasını (1,3 yem vahidi) nəzərə almaqla otlağın 1 hektarında tutumu 1,6 baş aşkar
edilmişdir [2,5].
Yovşanlı-efemerliyin növ tərkibində 19 növə rast gəlinir; bundan 14 növ (73,7%) yem, 5
növ (26,3%) zərərli və zəhərli bitkilər hesab olunur.
Müşahidələr göstərir ki, Mil düzünün ərazisində yayılan yarımsəhra, səhra, çala-çəmən və
su-bataqlıq bitki örtüyündə antropogen və texnogen təsirlərdən (pambıq, taxıl, bostan bitkiləri və
s.), xüsusən fiziki və hüquqi şəxslər tərəfindən davar sürülərinin həddən artıq (iribuynuzlu mal-qara
ilə birgə) otarılması səbəblərinə görə, təbii bitkiliklər diqressiyaya məruz qalmış, otlaqaltı torpaqlar
şoranlaşmış, məhsuldarlığı aşağı düşmüş, qidalılığı tükənmişdir.
Bu cür neqativ təsirlərin nəticəsində bitki örtüyündə dəyərli yem bitkilərinin vegetasiyasında
əlverişli ekoloji şəraitdə çətinlik yaranır. Bunun qarşısını almaq üçün ərazinin yarımsəhra bitkiliyi
yovşanlı-efemerlik formasiyasının göstəriciləri və mövcud istifadəsi vəziyyətinə əsasən qış
otlaqlarının düzgün, eləcə də səmərəli istifadə olunması üçün aşağıdakı tədbirlərin həyata
keçirilməsini tövsiyə edirik:
-
Otarmanı otlaq dövriyyəsinin qüzlə (hissə-hissə) tətbiqi ilə aparılması;
-
Səthi yaxşılaşdırılma
tədbirlərinin görülməsi;
-
Çoxillik çim əmələgətirən kserofit yem bitkilərinin səpini və aqronomik qaydalara əsasən
gübrələrin verilməsi;
Torpağın su-hava rejiminin tənzimlənməsi və bitki örtüyünün bərpasından sonra otlaq
sahəsindən səmərəli istifadə olunması.
Yuxarıda qeyd edilmiş kompleks tədbirlərin həyata keçirilməsi, tədqiqat aparılmış təbii
fitosenozların qorunması, səmərəli istifadəsi, yaxşılaşdırılması torpaqlarının iqtisadi
qiymətləndirilməsinə zəmin yaradacaqdır.