Elmi redaktor: amea-nın həqiqi üzvü, əməkdar elm xadimi, fəlsəfə elmləri doktoru, professor Fuad Qasımzadə
В.Буров. Собственным путём. Bax: Журн. «Свободная мысль-XXI”, № 1,2003, с.50
Yüklə 2,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
| В.Буров. Собственным путём. Bax: Журн. «Свободная мысль-XXI”, № 1,2003, с.50.
232 uzaq gələcəkdə mümkündür. İndi siyasətlə deyil, konkret işlərlə məşğul olmaq lazımdır. Demokratik hərəkatı yeni realistlər gələcəyi olmayan ziyanlı bir şey hesab edirlər.
XX əsrdə Hind fəlsəfəsi Görkəmli hind-müsəlman şairi və mütəfəkkiri
(1877-1938) yüksək dünyəvi təhsil almış, həm Şərqin, həm də Qərbin ədəbiyyatı, incəsənəti, fəlsəfəsi ilə yaxından tanış olmuşdu. Bununla yanaşı qeyd etmək lazımdır ki, o, bədii və fəlsəfi yaradıcılığında daha çox islama əsaslanırdı. İqbal hesab edirdi ki, həyatı kökündən dəyişdirmək yalnız islam prinsipləri əsasında mümkündür. İqbal Hindistan Hökumət kollecində oxumuş və burada fəlsəfə magistri dərəcəsini almışdır. Sonra o, İngiltərənin Kem- bric universitetində təhsilini davam etdirmiş, Almaniyanın Münxen universitetində «İranda metafizikanın inkişafı» mövzusunda doktorluq dissertasiyası müdafiə etmişdir. Hindistana qayıdandan sonra o. Hökumət kollecində professor kimi fəaliyyət göstərmişdir. İqbal fəlsəfə və dinin bərabərhüquqlu olmalannı elan edir və göstərirdi ki, əgər fəlsəfənin vəzifəsi azad axtarışdırsa, di- ninki - inamdır. İqbal fəlsəfəsinin mərkəzində insan dayanır. Onun fikrinə görə Allah özünü insanda təzahür etdirir. Əgər Allah mütləq Mən kimi çıxış edirsə, insan sonu olan mənlikdir. İnsan mənliyinin Allah mənliyinə yaxınlığı sayəsində Allahın dərk edilməsi insan mənliyindən keçir. İqbalın dünyagörüşü sisteminin əsası məhəbbət fikri olduğu üçün məhz məhəbbət həqiqəti axtarmağın başlanğıc nöqtəsini təşkil edir. Onun yaradıcılığında sufizm əhəmiyyətli yer tutur. İqbal XIII əsrin böyük sufi-şairi və mütəfəkkiri Cəlaləddin Rumini özünün mənəvi müəllimi hesab edirdi. Hələ Birinci Dünya müharibəsi ərəfəsində radikal mövqedə dayanan bir sıra hind ziyalılanndan İqbalın fərqi onda idi ki, onun şüurunda siyasi azadlıq əxlaqi azadlıq anlayışı ilə, müasir y
insan və ideal cəmiyyət təsəvvürləri ilə qınimaz surətdə bağlı idi. Bu konsepsiyanı o, özünün «Əsrar-i xuda» («Allahın sirri») və «Romuz-i bihude» («Sonsuz rəmzlər») poemalannda şərh etmişdir. Sonrakı əsərlərində də İqbal dəfələrlə bu məsələyə qayıtmışdır, lakin bu barədə əsas fikrini «İslamın dini fikirlərini yenidən qurmaq» adlı mühazirələrində və «Cavidnamə» («Əbədilik kitabı») poemasında ətraflı izah etmişdir. İqbalın ideal cəmiyyəti fəlsəfi planda məkan və zaman daxilində hüdudsuzdur. Lakin siyasətçi kimi o, çalışırdı ki, cəmiyyəti konkret məkan-zaman formalan ilə dövlətdə reallaşdırsın, «müsəlman millətçiliyi» ideyasını öz ərazisi olan dövlət yaratmaq uğrunda hind müsəlmanlannın apardığı mübarizənin bayrağına çevirsin. Onun fikrincə dövlət birliyinin əsasında islamın dini prinsipləri dursa da, bu dövlət ruhanilərin siyasi hakimiyyətə sahib olmaları mənada teokratik olmamalıdır. İqbalın belə görüşlərinin əsasında «töuhid», yəni vəhdət, təklik prinsipi durur. Onun sözlərinə görə, töuhidin mənası «məhsuldar ideya kimi bərabərlik, həmrəylik və azadlıqdır. İslam baxımından dövlət bu ideal prinsipləri məkan-zaman formalarına, müəyyən insani struktura çevirmək cəhdidir. Yalnız bu mənada islamda dövlət teokratiyadır, o mənada yox ki,
Allahın yerdəki nümayəndələri tərəfindən idarə edilİD).'’"* İslamı təkcə dini təlim deyil, həm də sosialist tipli sosial struktur hesab edən İqbal, təbiidir ki, özünün sosial idealını Qurana istinad edərək əsaslandırmağa çalışırdı. Burada o, iki cəhətə diqqət yetirirdi: birincisi, islamda kollektiv başlanğıcın olması, ikincisi. Quranda sosial ədaləti təmin edən sosial nizamlama sisteminin olması. Yüklə 2,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|