birisinə qarşı qoyulanda məna qazanır. Deməli, varlığın anti-
tezası - yoxluqdur. F.M.Dostoyevskinin fikrincə «varlıq yalnız
0
zaman olur ki, onu qeyri-varlıq hədələyin).
Varlıq anlayışı fəlsəfənin əbədi məsələsidir və bütün fəlsəfi
sistemlərdə var.
Varlığın fəlsəfi kateqoriyası ilk dəfə qədim yunan
fəlsəfəsində irəli sürülmüşdür. İlk materialistlər deyirdilər ki,
varlıq maddi, dağılmayan və yetkin Kosmos ilə eynidir. «Varlıq»
sözünü isə fəlsəfi kateqoriya kimi antik dövrün filosofu
Parme-
nid
(b.e.ə. V-IV əsrlər) irəli sürmüşdür. Onun fikrincə varlıq hiss
üzvləri vasitəsilə qavranıla bilən əşyalar dünyasından kənarda,
başqa sözlə, fikirdə mövcud olan şeydir. Varlığı həqiqi mövcud
olan bir şey kimi müəyyənləşdirən filosof hesab edirdi ki, varlıq
öz-özünə meydana gəlməyən, məhv edilməyən, tək, hərəkətsiz,
zamanca tükənməyən mövcudatdır. Varlığın heç nəyə ehtiyacı
yoxdur, hissi keyfiyyətlərdən məhrumdur, ona görə də onu yalnız
fikir, ağıl ilə dərk etmək mümkündür. Platon isə təbii varlığı əsl
varlıq dünyasına - təmiz ideyalara qarşı qoyurdu. Aristotelə görə
materiyadan tam azad, ali mahiyyət olan təmiz ağıl, varlığı ehtiva
edən daimi mühərrik - Allahdır. Şərq peripatetiklərinin
(əl-Fərabi, İbn Sina, Bəhmənyar və b.) ontologiyası Aristotelin
zəruri və mümkün varlıqlar haqqında fikirlərinə əsasən uyğun
gəlir.
Əl-Fərabi varlıq haqqında yazırdı: «Biz deyirik ki, varlıq iki
növ olur. Onlardan birinə elə şeylər aiddir ki, onların mövcudluğu
öz mahiyyətindən doğmur. Belə növ şeylər «mümkün varlıqlar»
adlanır. Başqa növə isə elə şeylər aiddir ki, onların mövcudluğu
öz mahiyyətindən doğur. Belə növ şeylər «zəruri varlıqlar»
adlanır».’ Əl-Fərabinin fikrincə zəruri varlıq «mükəmməldir; o
zəruri olaraq ən mükəmməl mövcudluqdur, səbəbdən - materiya,
forma, fəaliyyət və məqsəddən azaddın).^ O, fikrini
yekunlaşdıraraq deyirdi: «Buradan da nəticə çıxır ki, zəruri
varlığın nə cinsi, nə görkəm fərqi, nə tərifi, nə də sübutu yoxdur.
Əksinə, onun özü hər şeyin sübutu kimi çıxış edir. O keçici
olmayan və əbədi varlıq kimi öz-özünə mövcud-
•
Dostları ilə paylaş: 
