2.4.
Sinergetika
XX əsrin axırlarında sinergetika adlanan elm sahəsi geniş
inkişaf etdi. Bu elm, müasir dövrümüzdə ümumi metodologiya
rolunu oynamaq iddiasındadır. Dünyaya yeni baxışın əsaslanm
formalaşdırmağa çalışan sinergetika təbii və sosial sistemlərin
ümumi qanunauyğunluqlarını axtarır, onların inkişaf ssenarisini,
müxtəlif tipli strukturların meydana gəlməsi mexanizmini,
insanın və təbiətin təkamülünü, həmçinin mürəkkəb sosial və so-
sioekoloji sistemləri təhlil edir.
Sinergetika - mürəkkəb sistem, xaosda müəyyən qaydanın
necə yaranması və həm də bu qaydanın gec-tez dağılması
haqqında elmdir. Maraqlıdır ki, qayda-nizamın yaranması və
dağılmasında kiçik təsirlərin (fluktuasiyanın) (lat. «fluctatio» -
dalğalanma) rolu böyükdür. Belə təsirlər sayəsində bəzi hallarda
sistem nizama salınır, başqa hallarda bu nizam özünü
tükəndirərək dağılır və belə halda sistem qeyri-sabit vəziyyətə
düşür. Deməli, həm sabitlik, həm də qeyri-sabitlik rejimləri daim
dəyişir. Sinergetikanın meydana gəlməsinə qədər elm xaos və
qayda-nizamı ayrı-ayrılıqda nəzərdən keçirirdi. Həm də əsas
diqqət məhz qayda-nizama yönəldilirdi, çünki onu nisbətən sadə
riyazi tənliklərlə təsvir etmək mümkündür. Sinergetika xaosda
qayda-nizamın yaranması, saxlanması və parça
299
lanması yollarını üzə çıxarır. Beləliklə, sinergetika öz-özünü
təşkil edən mürəkkəb sistemlər haqqında nəzəriyyədir.
Mütəxəssislərin fikrincə sinergetika - qeyri-klassik dövrdən
sonra gələn dövrdə ən vacib paradiqmadır.*^^
Sinergetikanın yaradıcısı
German Haken
(1927) bu elm
sahəsinin predmetini aşağıdakı kimi müəyyənləşdirir: «Mən
«sinergetika» sözünü təklif edərkən aşağıdakı izahatı əlavə etdim:
«qarşılıqlı təsir haqqında təlim»; «ayrı-ayrı hissələrdən ibarət
olan sistemlərdə fəaliyyət göstərən ümumi qanunauyğunluqların
tədqiqi».“
G.
Haken sinergetikanın əsas müddəalarını belə qruplaşdırır:
«Mən sinergetikanın mahiyyətini açan aşağıdakı mühüm
müddəa- lan seçərdim.
1.
Sistemin tədqiqi bir-birinə
Dostları ilə paylaş: | 
