məntiqi,
müqayisə,
kompleksli
yanaşma,
riyazi-məntiqi
modelləşdirmə, statistik metodlar tətbiq edilmişdir. Metodların
seçilməsi prinsipi araşdırılan problemin əhatə dairəsinin ifrat ge-
nişliyi və keçid iqtisadiyyatı şəraitində empirik bazanın
məhdudluğu ilə şərtlənir. Tədqiqatın yerinə yetirilməsi prosesi
bütünlüklə çoxölçülü determinizmə söykənir. Ümumiyyətlə,
tədqiqatın gedişini aşağıdakı prinsipial ardıcıllıq şəkilində ifadə
etmək olar: Problemə yanaşmanın paradiqmasının formalaşdın
İması-^tədqiqatın metodologiyası—»problemin çoxölçülü məntiqi
yanaşma
çərçivəsində
determinik
xassələrinin
araş-
dırılması^inhisarizmin milli-regional-qlobal səviyyələrdə kəsişən
təzahür formalarının aşkarlanması-^keçid dövrü üçün antiinhisar
siyasətinin konseptual bazasının müəyyənləşdirilməsi—»effektiv
rəqabət mühitinin formalaşdınlması və sosial-iqtisadi inkişafın
dayanıqlılığının təmini şərtlərinin üzə çıxaniması.
Monoqrafiyanın konsepsiyası müəllifin elmi mövqeyinə
əsaslanmaqla formalaşdırılmışdır. Bu mövqe müasir gerçəklikdən
çıxış etməklə inhisarizmin aradan qaldırılmasının qaçıl- mazlığına
və inhisarın ləğvi-»iqtisadi səmərəlilik (yaxud məq- sədyönlülük)
dilemmasının dəyişən xarakterinə söykənir. Belə ki, «kiçik» ölkənin
ümummilli mənafelərinin təminatı probleminin həlli variantlarının
kasadlığı iqtisadi səmərəliliyin dominantlığını ortalığa qoyur. Eləcə
də, inhisarizm və inhisar fenomeninin yekcins məzmun
daşımadıqları ön plana çıxarılır.
Tədqiqatın əksər istiqamətləri özündə nəzəri və praktiki
əhəmiyyət kəsb edən konseptual yanaşmaları, hipotezləri, təklif və
tövsiyyələri ehtiva edir.
Monoqrafiya
əsasən
iqtisadçı
alimlər,
sosioloqlar,
siyasətçilər, hüquqşünaslar, iqtisadiyyatın dövlət tənzimlənməsi
sferasında fəaliyyət göstərən rəsmi şəxslər, eləcə də iqtisadi profilli
ali məktəb tələbələri üçün nəzərdə tutulmuşdur. Əsərdən, eyni
zamanda, geniş oxucu kütləsi də istifadə edə bilər.
Əsər haqqında öz irad və tövsiyyolərini irəli sürəcək dəyərli
oxuculara əvvəlcədən minnətdarlığımı bildirirəm.
Müəllif
11
I FƏSİL. BAZAR MÜNASİBƏTLƏRİ VƏ
İNHİSARÇI FƏALİYYƏT
Sistem dəyişikliyi ilə əlaqədar formalaşan sosial-iqtisadi
münasibətlər kompleksinin müasir xarakteri həm mahiyyət, həm
dq məzmunca «klassik» keçid dövrünün bütün spektrini özündə
əks^tdirir. İlk baxışdan sırf xaotik təsir bağışlayan keçid prosesi
əslində dəqiq məntiqi ardıcıllıq və nizamla gedir. Eyni hadisəyə
yanaşmada müxtəlifliyin, iqtisadi baxışlarda daban-dabana zidd
olan mövqelərin meydana çıxması təbii olsa da, mahiyyət etibarı ilə
həqiqətin düzgün dərk edilməsində müəyyən çaşqınlıq yaradır.
«Bir ölçülü» yanaşmanın qə- buledilməzliyi mövqeyindən
baxılarsa, onda açıq-aydın şəkildə görmək mümkündür ki, keçid
dövrü öz mahiyyəti və proseslərin məntiqi gedişi baxımından
yekcins deyildir. Əldə ediləcək nəticələr və funksional fəaliyyətin
məzmun fərqliliyi nöqteyi-nəzərindən onun variant müxtəlifliyi
mövcuddur. Belə ki, əvvəla, bütövlükdə dünya iqtisadiyyatı
keyfiyyətcə yeni mərhələyə-postindustrial dövrdən informasiya
erasına qədəm qoymaqdadır: ikincisi, sırf sistem dəyişikliyi
prizmasından
kapitalizmdən
sosializmə,
bazardan
mərkəzləşdirilmiş iqtisadiyyata keçid artıq baş vermişdir. İndi isə
əks proses, yəni mərkəzləşdirilmiş iqtisadiyyatdan bazar
iqtisadiyyatına keçid baş verir; üçüncüsü, əgər dünya ölkələrini
bazar münasibətlərinin inkişaf səviyyəsinə görə təsnifləşdirsək,
onda inkişaf etmiş bazar iqtisadiyyatı, inkişaf etməkdə olan bazar
iqtisadiyyatı və formalaşmaqda olan bazar iqtisadiyyatı ölkələri
kimi fərqləndirmək lazım gələcəkdir. Deməli, sondan bir mərhələ
geriyə, formalaşma mərhələsindən inkişaf etmiş səviyyəyə çatma
prosesi də öz mahiyyəti etibarı ilə keçid dövrü kimi xarakterizə
oluna bilər.
Beləliklə, inzibati-amirlik sistemindən bazar iqtisadiyyatına
keçid real bazarın özünün fonnalaşmasının ilk anlarından
başlanan və ictimai həyatın bütün spektrlərini, o cümlədən
ümumibəşəri dəyərlərə münasibəti də ehtiva edən mürəkkəb.
12
çoxlaylı və çoxşaxəli bir prosesdir. Bu prosesin bütün cəhətlərini
adekvat surətdə əhatə edə biləcək vahid nəzəriyyənin yoxluğu
tamamilə təbii bir hal kimi qəbul edilməlidir. Belə ki, nəzəriyyə
«fikrin
xalis
hərəkətindən»
deyil,
ictimai
praktikanın
ümumiləşdirilmiş nəticələrindən doğur. Və məhz buna görə də
Beynəlxalq Valyuta Fondunun bir sıra proqramlannın
uğursuzluğuna heç də təəccüblənmək lazım gəlmir. Göründüyü
kimi, problemə yanaşmanın məntiqi ictimai praktikanın gerçək
nəticələrinə əsaslanmalıdır. Başqa sözlə, əgər keçid dövrünü tam
şəkildə əhatə edə biləcək vahid nəzəriyyə yoxdursa, deməli vahid
metodologiyadan da danışmağa dəyməz.
Dünya təcrübəsində analogiyası olmayan bir prosesin nəzəri
təxəyyülə əsaslanmaqla hər hansı bir qəlibə salınması
yolverilməzdir.
§ L MİLLİ BAZAR: MONİST BAXIŞIN FƏSADLARI
Apardığımız araşdırmalar isə göstərir ki, əksər keçid
iqtisadiyyatlı ölkələrdə, o cümlədən Azərbaycan Respublikasında
yuxanda qeyd etdiyimiz yanılmalar məcmu halda mövcuddur və
hər şeydən əvvəl, metodoloji problemlərə etinasızlıq daha qabanq
şəkildə özünü binizə verir.
Müasir dövrün başlıca problemlərindən biri baş verən
proses
və
dəyişikliklərin
tam
həcmdə dərkedilməsinin
mümkünsüzlüyü ilə əlaqədardır. Keçid dövrünün metodoloji
təminatı bu gün də aktual olaraq qalmaqdadır. Yeni paradiqma
axtanşınm intensivliyi də məhz bu aspektlə, yəni mövcud
nəzəriyyələrin «keçid iqtisadiyyatı» adlandınlan ötəri yaranışa
əsaslanmaqla inkişaf problemini axıra qədər «görə bilməməsi» ilə
bağlıdır. Əgər neoklassizm hər hansı bir firmanın transmilli
korporasiyaya çevrilməsi prosesini ağılabatan tərzdə şərh edə
bilmirsə, onda «Vaşinqton konsepsusuna» ümidlə baxmaq ən azı
sadəlövhlük təsiri bağışlayır.
Bazar anlayışına ifrat dərəcədə bəsit və primitiv yanaşma,
kortəbiiliyin təkamül prosesində substansiya keyfiyyətində qəbulu
keçid iqtisadiyyatlı ölkələrdə həm ümumin-
13
Dostları ilə paylaş: |