Elmi redaktor: Rəyçilər: Qurbanzadə A. A. coğrafiya elmləri doktoru, professor
Yüklə 3,16 Kb. Pdf görüntüsü
|
ölkə üzrə rütubətli ərazilərdə torpağın öz-özünü təmizləmə potensialı quraq ərazilərə nisbətən 6-8 dəfə azdır. Yüksək dağlıq zonada torpaq potensialı sərt iqlim, uzun soyuq və şaxtalı dövr rütubətlərimə əmsalı vahiddən böyük şəraitdə yaranır. İllik yağıntı 1200- 1400 mm olur, rütubətlilik çoxalır və buxarlanmamn zəif getməsindən asılı olaraq, burada torpaq əmələgəlmə yuyulma rejimi şəraitində gedir. Bioiqlim xüsusiyyətlərinin təsiri altında bitki çöküntülərinin parçalanması ləngiyir, torflaşmanın və kobud humusun toplanması prosesi gedir. Nəticədə torpaq mühitində turş reaksiya yaranır, torpaqların əsaslarla doymasmın qarşısı alınır. Əgər düzənlik zonada üzvi tullantıların təbii bərpası zamanı maksimum gərginlik 1 hektar sahəyə 1600 tona yaxın təşkil edirsə, dağlıq zonada isə bu cür tullantılann təbii bərpası zamanı maksimum gərginlik 1 hek. sahəyə yalnız 160 ton təşkil edir [92]. Müasir dövrdə regional ekoloji təhlildə və sosial-iqtisadi planlaşdırmanın sahəvi aspektləri kifayət qədər geniş inkişaf etmişdir. Lakin mezo və makrosəviyyədə sosial-iqtisadi planlaşdırma təcrübəsində təbii resurslardan səmərəli istifadə edilməsinə və təbii mühitin mühafizəsinə hələlik bir o qədər də lazımi diqqət yetirilmir. Regionların təsərrüfatının inkişaf planlarında müxtəlif sosial- ekoloji-coğrafi göstəricilər verilir, onlar ədəbiyyatlarda da qeyd edilir [107] və hər hansı bir regionda yaşayan əhalinin mərkəzləşdirilmiş su təchizatı ilə təmin olunma dərəcəsi və ictimai istehsalda onun təbii resurslarından istifadə edilməsi haqqında təsəvvürlər yaradır. Bununla belə tədqiq edilən regionlarda təbii resurslardan istifadənin və təbii mühitin mühafizəsinin effektlilik səviyyəsi kifayət qədər səciyyələndirilmir. Bundan başqa onu da qeyd etmək lazımdır ki, hər hansı inzibati- ərazi vahidliklərinin xarakterindən asılı olaraq, yəni urbanizasiya səviyyəsindən, təsəiTÜfat strukturlarının spesifikasından, təbiətdən 95 istifadənin üstünlük təşkil edən formalarından asılı olaraq, təbiətdən istifadənin və ətraf mühitin mühafizəsinin təşkili məsələləri müxtəlif istiqamətlərdə ərazi planlaşdırılmasmda kifayət qədər əks olunmur. Çünki problemin mahiyyəti təkcə ətraf mühitin mühafizəsi üzrə tədbirlərin müəyyənləşdirilməsindən deyil, həm də o, hər şeydən əvvəl mövcud istehsal sahələri və ətraf mühit arasında köhnə əlaqələrin tam aşkar edilməsi və mahiyyətcə yeni qarşılıqlı əlaqələrin təyin edilməsi ilə bağlıdır. Rayon lararası əlaqələrin təbii mühitə mövcud və ola bilən təsirinin ətraflı hesaba alınması lazımdır, çünki ayrı-ayrı obyektlərin təsiri, mənbələrin təsirindən 200-400 km və daha çox məsafədə uzanır. Aşağıda verilmiş sxem modeldən göründüyü kimi, regionların sosial-iqtisadi inkişafının kompleks planlarında ekoloji bölmələrinin hazırlanmasının əsas vəzifəsi birinci növbədə təbii resursların istifadəsinin və təbiəti mühafizənin sahəvi planlarının koordinasiyası ilə əlaqədardır. Həmçinin resurslann və tələbatın balanslaşdı- rılmış əlaqəsi təbiəti mühafizə tədbirlərinin ümumi planlarının tərtibi, onlarda yerli orqanların iştirakının dərəcəsini müəyyən etmək lazımdır. Təhlillər göstərir ki, regional iqtisadi-ekoloji planlaşdırma prosesində sahəvi planların koordinasiyası, təbii resursların hasilatını həyata keçirən sahələrin inkişafı və yerləşdirilməsini, mineral xammallardan, su, meşə və digər resurs növlərindən kompleks istifadəni və onların əsasında sahələrin yaradılması üzrə təkliflərin hazırlanmasında düzəlişlər, həmçinin, ətraf mühitə mənfi təsirlərin zəiflədilməsi, yaxud da, ləğv edilməsi üzrə tədbirlərin sahəvi planlarında düzəlişlərin aparılması nəzərdə tutulur. Məsələn, təmizləyici qurğuların tikintisi, ətraf mühiti çirkləndirən müəssisələrin iri şəhərlərin hüdudlarından kənara çıxarılması planlarında dəyişikliklərin aparılması [107]. 96 Sosial-coğrafi və iqtisadi planlaşdırılması modelt Lakin indiki zamanda öiJcə üzrə regionların ərazilərinin sosial- iqtisadi inkişafının planlaşdırılmasında hələlik təbii mühitin komponentlərinin vəziyyətinin, onların keyfiyyətinin, həmçinin təbii mühitin kompleks vəziyyətinin göstəriciləri kifayət qədər əks olunmayıb. 97 Fikrimizcə, ərazinin sosial-coğrafi inkişafının planlaşdırılması üçün regionların iqtisadi-ekoloji effektliliyinin müəyyənləşdirilməsi məsələləri çox mühüm əhəmiyyətə malikdir. Bu da demək olar ki, tədqiq edilməyib. Regional enerji effektliliyinin mahiyyəti istehsal və məskunlaşma şəraitinin xarakterində təzahür edir. Onun səviyyəsi, əhali yaşayan mühitin keyfiyyəti ilə həyati əhəmiyyətli təbii resurslann növlərinin artıqlığı və istehsal balansının xarakteri ilə, ərazinin istifadə edilməsi tiplərinin əlaqəsi ilə müəyyən edilir. Regional iqtisadi-ekoloji effektivlik, regionlann sosial inkişafını təşkil edən ən mühüm effektlərdən biridir. Xüsusi ümumiləşdirici göstəricilər dəf edilmiş zərərin səviyyəsinin (istehsal olunmuş xalis məhsulun, dəf edilmiş zərərə nisbəti) əmsallan kimi tövsiyə oluna bilər. Göründüyü kimi, regionun sosial-ekoloji effektliliyinin göstəricilərinin sisteminə, həm əsas dəyər qiymətinin mütləq göstəriciləri, məsələn, ekoloji təyinatlı xərclərin məbləği, həm də nisbi göstəriciləri daxil etmək olar. Nisbi göstəricilər, istehsal xərclərinin məbləğində ekoloji təyinatlı xərclərin xüsusi çəkisi, təmizləyici qurğularla təchiz edilmiş müəssisələrin payı, təbii resurslardan kompleks istifadə səviyyəsi, təkrar istifadə edilən suyun xüsusi çəkisi və s. aiddir. Bütövlükdə regional iqtisadi-ekoloji effektliliyin inkişafının qiymətləndirilməsində tullantısız texnologiyanın tətbiqinin miqyası əks olunmalıdır. Regionların ekoloji problemlərinin həllinə perspektiv yanaşma, təbiət və cəmiyyətin qarşılıqlı təsirinin regional səviyyədə optimallaşdırılması, hər şeydən əvvəl ümumi tullantısız sistemin yaradılmasını təmin edir. Lakin qeyd edildiyi kimi, geokimyəvi qapalı ekoloji dövranın təşkili, ayrı-ayrı ixtisaslaşmış təsisat müəssisələrinin gücü altında deyil, o, yalnız bütün istehsal müəssisələrinin gücünün birləşməsi yolu ilə reallaşa bilər. Həm sənayenin, kənd təsərrüfatının, həm də regionun ərazisinin kommunal-məişət, ərazi istehsal kompleksində qapalı regional sistemlərin yaradılmasında öz əksini tapa bilər [147]. 98 Yüklə 3,16 Kb. Dostları ilə paylaş:
|