Elmi redaktor: Rəyçilər: Qurbanzadə A. A. coğrafiya elmləri doktoru, professor

ətraf mühiti mühafizə tədbirləri üçün sanitar-gigiyena və sosial meyarların 
əsasını təşkil edin qiymətlər aydındır. 
Fikrimizcə,  ətraf  mühitin  mühafizəsi  tədbirlərinin  sosial,  iqtisadi  və 
ekoloji  meyarlannı  çox  aydın  dürüst  müəyyən  etmək  lazımdır.  Belə  ki, 
atmosfer  havasının  mühafizəsinin  iqtisadi  effektivliyinin  əmsalı,  havanın 
çirklənməsi  nəticəsində  təsərrüfat  sahələrinə  dəyən  zərər  arasında  fərqin 
nisbətidir.  Hərgah  havanın  təmizlənməsinə  aid  xərclər  icra  olunmursa, 
onda zərər özünə yer tapacaqdır, əgər hava onda olan maddələrin tərkibində 
konsentrasiyalann  son  həddinə  müvafiq  səviyyəyə  qədər  təmizlənsə, 
təmizləyici  qurğular  üçün  əlavə  kapital  qoyuluşunun  həcmi  tədbirlərin 
effektini tam əks etdirəcəkdir. Bu səbəbdən konsentrasiyanın son həddinin 
səviyyəsi müəyyən şəraitdə şübhəsiz həqiqi dəyərindən artıq ola bilər, bir 
halda  ki,  zərərin  tərkib  hissəsi  kimi  ümumi  zərərə  və  obyektlərəcə  daxil 
edilir,  çirklənmənin  mümkün  olan  göstəricilərinin  son  həddi 
konsentrasiyalann  son  həddinin  göstəricilərindən  aşağıdırsa,  onlann 
mühafizəsi isə olduqca effektli olardı. 
Yuxarıda qeyd olunanlar hər bir ayn-ayrı və qrup halında tullantıların 
mənbəsi üçün tullantının son həddinin göstəricilərinin təyin edilməsi, bir 
növ  iqtisadi  mənasını  müəyyən  dərəcədə  açır.  Buna  görə  də  zərərin 
qarşısının  alınmasının  hesabı  ilə  ətraf  mühitin  iqtisadi  effektivliyinin 
tədbirləri T,X+EK+Z = min tullantılann son həddinin müəyyən edilməsinin 
ən mühüm meyarlarından biridir. 
Sənaye  qovşaqlarının  yeni  müəssisələri  ilə  artan  yükü,  (kon- 
sentratların)  tullantıların  son  həddinin  normalarının  gözlənilməsi 
nəticəsində  mümkün  ola  bilən  zərərin  qarşısının  alınması  üçün  ətraf 
mühitin  mühafizəsi  xərclərinin  artmasına  müvafiq  və  mənbələrin 
formalaşması  üçün  təbii  mühitə  təsirin  son  həddinin  səviyyəsinin  aşağı 
düşməsinə  səbəb  olur.  Göstərilən  səbəb,  regilonların  məhsuldar 
qüvvələrinin  inkişafı  və  yerləşməsində  mümkün  ola  bilən  dəyişikl.iklərə 
baxılmasında  tullantılann  son  həddinin  regional  fərqlərinin  normalan 
əsasında onlann hesaba alınması ilə zərərli göstəricilərinin rolunu nəzərə 
çarpdınr. 
Azərbaycanın sosial-iqtisadi inkişafına təsir göstərən məhsuldar 
89 

---

qüvvələrin  ərazi  təşkilinə  iqtisadi-ekoloji  yanaşmanın  metodologiyasının 
prinsipləri,  cəmiyyət  və  təbii  mühitin  qarşılıqlı  təsiri  konsepsiyasına 
əsaslanır.  Təbiətdən  istifadə  proseslərinin  effektli  idarə  edilməsi  üçün 
cəmiyyətin  iqtisadi-ekoloji  problemləri  iqtisadi  siyasətin  yalnız  düzgün 
aparılması  nəticəsində  həll  edilə  bilər  və  bunu  da  aşağıda  deyilən 
elmi-nəzəri fikirlər təsdiqləyir; 
•
 
İqtisadi-ekoloji  yanaşma,  obyektiv  surətdə  mövcud  olan 
iqtisadi-ekoloji  sistemlərin,  onları  təşkil  edən  elementlərin  məcmuyunun, 
qarşılıqlı  əlaqələrinin  aydmlaşdırılmasma  dair  müxtəlif  hadisə  və 
proseslərin təhlilini nəzərdə tutur; 
•
 
İqtisadi-ekoloji  problemlərin  həllində  kompleks  yanaşma,  daha  çox 
təbiətdən  istifadənin  tamamlanması  üzrə  tədbirlərin  təsir  qüvvəsini 
müəyyən edir; 
•
 
Ətraf  mühitin  mühafizəsini  məhsuldar  qüvvələrin  inkişafına  qarşı 
qoymaq  olmaz,  həm  də  ictimai  istehsalın  ekoloji  cəhətdən  yenidən 
qurulması,  ekologiyalaşdmiması  olmasa,  gələcəkdə  inkişaf  edə  bilməz. 
Ekologiyalaşdırma dedikdə, ətraf mühitin keyfiyyətinin yax- şılaşdınlması 
ilə  əlaqədar  təbii  resurslardan  istifadənin  effektivliyinin  yüksəldilməsinə 
imkan  verən  texnologiya  idarəetmə  sistemlərinin  və  digər  qərarlann 
ardıcıllıqla tətbiqi prosesi kimi başa düşülür; 
•
 
İstehsalm  ekoloji  cəhətdən  yenidən  qurulması  vacib şərtdir,  ictimai 
istehsalın  inkişafma  təsir  edən  ekoloji  amillərin  hesaba  alınması 
metodlannın  təkmilləşdirilməsi,  bütün  səviyyələrdə  planlaşdırmanın  və 
planlaşdırmadan qabaq tədqiqatların ekologiyalaşdınimasıdır; 
•
 
İstehsalın  ekologiyalaşdmiması  üzrə  tədbirlərin  effektivliyinin 
müəyyən edilməsi, onların təsərrüfatın təsiri nəticəsində ətraf mühitə dəyən 
zərərin iqtisadi hesablamalarının ardıcıllıqla daxil edilməsinin zəruriliyinə 
səbəb olur; 
•
 
Zərərin  hesablanmasında  mövcud  metodik  çatışmamazlıqlar, 
ekosistemin  dağılması  nəticəsində  cəmiyyətin  itkilərinə  şərait  yaradan 
ekoloji zərərin hesabının olmaması ilə əlaqədardır. 
•
 
Zərərin  qarşısının  alınmasının  ölçülərinin  nəzərə  alınması  ilə 
hesablanan  ətraf  mühitin  mühafizəsi  tədbirlərinin  cəminin  iqtisadi 
effektivliyi, təbii mühitə təsirin son həddinin səviyyəsini müəyyən edən ən 
mühüm meyarlardan biridir. 
90 

---

II
 FƏSIL
 
REGİONAL İNKİŞAFIN İQTİSADİ-EKOLOJİ VƏ COĞRAFİ 
TƏDQİQATLARIN OPTİMAL VARİANTLARI 
2.1.
 
Ətraf mühit: sosial-coğrafi və optimal variantları 
C
 
' əmiyyət və təbii mühitin qarşılıqlı təsirinin optimallaşdı- 
nlması problemi ən çox regional xarakterə malikdir. O, bir 
çox regionlarda maddi istehsalın inkişafı və yerləşdirilrnəsində tə- 
sərrüfatın ən mühüm həlledici amillərindən biri kimi çıxış edir. 
Müəyyən sosial məsələlərin həlli üçün birinci dərəcəli əhəmiyyətə 
malikdir. Beləliklə ətraf mühitin problemlərinin həlli onun səmərəli 
təşkilinin yalnız kompleks sahələrarası yanaşma ilə regional təbii 
və sosial-iqtisadi xüsusiyyətlərinin uzlaşmasının hərtərəfli nəzərə 
alınması ilə ola bilər. 
Ətraf  mühitin  səmərəli  təşkilinin  əsas  xarakterik  xüsusiyyəti 
regionların  və  ictimai  istehsalın  ziddiyyətli  maraqlarını  mühüm  dərəcədə 
aydınlaşdırmaqdır.  Regionun  ətraf  mühiti  onun  hüdudları  daxilində  hətta 
regionun sərhədlərindən kənarda yerləşən və öz aralannda əlaqəsiz təşkil 
olunan  müxtəlif  sahələrin  və  obyektlərin  təsirinə  məruz  qalır.  Eyni 
zamanda bu təsirlərin nəticələri regionun həyatının bu və ya digər tərəfmə 
toxunaraq çox müxtəlif xarakter daşıyır [107]. 
Artıq bir bu arqument rayon sisteminin inkişafı və funksional fəaliyyət 
problemləri,  onların  modelləşdirilməsinin  təhlili  zamanı  həmçinin 
regionlann  sosial-iqtisadi  inkişafının  cari,  orta  və  uzunmüddətli 
planlaşdırılması zamanı səmərəli təbiətdən istifadə və ətraf mühitin təşkili 
məsələlərinin  baxılmasının  zəruriliyini  qeyd  edir.  Demək  olar  ki, 
regionların  sosial-iqtisadi  inkişafında  mahiyyət  etibarilə,  yeni 
iqtisadi-ekoloji coğrafi istiqamət yaranmışdır. 
Regionların  sosial-iqtisadi  inkişafının  mühüm  prinsiplərindən 
biri-iqtisadi-ekoloji 
coğrafi 
istiqamət, 
məxsusi 
olaraq 
özündə 
kompleksliliyi təşkil edir. Kompleksliliyin əsas əlaməti onda təzahür 
91 

---