Elmi redaktor: Rəyçilər: Qurbanzadə A. A. coğrafiya elmləri doktoru, professor

yətinin pisləşməsidir, yəni bu su istehlakçılanna və sudan istifadə edənlərə 
dəyən zərərdir; 
•  Hava  və  su  hövzələrində  zərərli  maddələrin  fiziki  halda  yayılması 
müxtəlif keyfiyyət daşıyır. 
Məntiqi nəticə ondan ibarətdir ki, su mənbələrinin çirklənməsi, birinci 
növbədə  müəyyən  keyfı>'yətli  suyun  alınması  ilə  əlaqədar  baş  vermiş 
zərərli  nəticələrin  ləğv  edilməsi  üzrə  tədbirlər  məqsədyönlüdür.  Su 
mənbələrinə çirklənmədən dəyən zərərin hesablanması üzrə tərtib edilmiş 
xüsusi  metodiki  tövsiyələrdə  qeyd  edildiyi  kimi  -  göstərilən  tədbirlərə 
məsələn, əlavə su hazırlanması, daşman su buraxıcı qurğulann və s. əlavə 
istehsal  gücü  bərabər  olan  tədbirlərin  işə  salınması  və  çirklənmiş 
mənbələrin  suyundan  istifadə  edilməsi  nəticəsində  sənaye  istehsalında, 
kənd  və  balıqçılıq  təsərrüfatlannda  mümkün  olan  məhsul  itkilərinin  ləğv 
edilməsinə  istiqamətləndirilmiş  tədbirlər  kimi  özünün  təsirinin  son 
nəticələri ilə baxmaq olar [154]. 
Su  mənbələrinin  çirklənməsi  ilə  xalq  təsərrüfatına  dəyən  ümumi 
zərərin  bütövlükdə  böyüklüyü  əsas  su  istehlakçılanna-sənayeyə, 
kommunal,  kənd,  balıqçılıq  təsərrüfatlanna,  həmçinin,  su  mənbələrinə 
vurulmuş ayrı-ayn zərərlərin yekunu kimi müəyyən edilir. Burada əsas kimi 
mövcud  “sahə”  zərərlərin  hazırlanmış  metodiki  tövsiyələri  götürülür. 
Onlarda xüsusi, yəni fərdi zərərlərin, ayrı- ayrı obyektlərə vurulmuş fərdi 
zərərli tullantıların göstəriciləri verilmişdir. Məsələn, çirklənmiş rayonlarda 
yaşayan  1000 nəfər  əhali; 1000  nəfər əhalinin  yaşaması  üçün  lazım  olan 
kommunal  təsərrüfat  obyektləri;  sahəsi  1  hektar  olan  kənd  təsərrüfatı  və 
meşə yerləri; əsas fondlannm dəyəri 1 mln. manat olan sənaye, nəqliyyat, 
rabitə  sahələri.  Zərərli  tullantılardan  ötrü  ölçü  vahidi,  hər  bir  zərərli 
maddəyə  1000  ton  qəbul  edilmişdir  (Müəllif  tərəfindən  hesablanmış 
metodika). 
Bu hesablama üsulunun əsas metodiki çətinliyi, tullantıların kütləsini 
və  orta  ayrılmış  zərəri  bir-birinə  sadə  vurma  zamanı  alınan  nəticələr 
mümkün  olan  təhrifilə  əlaqədardır,  çünki  tullantıların  miqdarını, 
çirklənmənin və zərərin səviyyəsini səciyyələndirən 
83 

---

göstəricilər öz aralarında xətti asılılıqla bağlı deyildir. 
Ayrılmış  zərərlərin  göstəricilərinin  etibarlılığının  artırılması 
üsullarından  biri,  mənbələrdən  müxtəlif  məsafələrdə  yerləşən  ayrı-  ayrı 
zonalar üçün tək-tək mənbələrin qismən arasında toplanmış çirklənmənin 
orta  səviyyəsinin  dəyişməsidir.  Tərəfimizdən  tədqiq  edilən  Gəncə-Qazax 
iqtisadi  rayonunda  ətraf  mühitə  bö}mk  zərər  vuran  Gəncə  Gil-Torpaq 
İstehsalat Sahəsi ərazinin hava hövzəsini tozla və digər zəhərli maddələrlə 
çirkləndirmişdir, bu da həmin ərazinin yaxınlığında yerləşən Goranboy və 
Samux  rayonunun  yaşayış  məntəqələrinə,  kənd  təsərrüfatına,  yaşıllıqlara 
ciddi ziyan vurmuşdur. Mövcud metodikaya müvafiq bütün çirkləndirilmiş 
rayon  bir  neçə  zonaya  bölünür.  Hər  bir  zona  ona  atılan  tozun 
kükürd-anhidridinin, karbon-oksidinin müəyyən miqdan ilə səciyyələnir. 
Gənc3 Gil-Torpaq İstehsalat Sahdsinin çirkləndirilmiş 
areallarında tullantıların miqdarı* 
Zonaların 
miqdarı 
Tullantılann miqdarı, ildə min tonla 
Toz 
Kükürd anhidridi  Karbon oksidi 
1 
115,1 
-
 
-
 
2 
126,0 
-
 
76,0 
3 
-
 
15,0 
53,0 
4 
185,5 
13,0 
41,0 
5 
245,0 
8,2 
34,5 
6 
370,2 
8,0 
30,0 
7 
420,0 
7,2 
28,3 
8 
- 
- 
0,5 
Gəncə-Qazax iqtisadi rayonu timsalında kommunal təsərrüfat üzrə hər 
inqrediyentin  ayrı-ayrı  sahələr  üzrə  vurulan  zərərin  hesablanmasını 
aşağıdakı formula ilə hesablamaq olar: 
n 
Zıktəs~ XjKi'Xj Zkiasji'Əji 
i-1
 
i-1
 
Burada; Zktes-kommunal təsərrüfatın vurduğu zərər; 
* Müəllif tərəfindən tərtib edilmişdir. 
84 

---

Ki-i- inqredient tullantıların kütləsi; 
Zkji-j-  zonasında  yaşayan  1000  nəfər  sakin  üçün  lazımi  kommunal 
təsərrüfat obyektlərinin vurduğu ayrılmış zərər, hər 1000 ton i- inqredienti 
manatla; 
Əj-j-zonasında yaşayan əhalinin sayı 1000 nəfərlə. 
Ətraf  mühitə  dəyən  zərərin  qiymətləndirilməsi  məsələlərinə  aid 
metodikaların  təhlili  göstərir  ki,  son  vaxtlar  yuxanda  qeyd  edilən 
metodikadan  dairəvi  “külək  gülü”  əsasında  qurulmuş,  zərərlərin  “sahə” 
sisteminə  keçid  metodikasında  həyata  keçirilmişdir.  Bu  statistik 
məlumatlar əsasında atmosferin müxtəlif qarışıqlarla çirklənmə səviyyəsi 
və zərərin göstəriciləri arasında korrelyasiya asılılığı təyin edilir [194]. 
Göstərilən  üsullar  çox  çətin  deyildir.  Amma  böyük  miqdarda 
informasiya məlumatlarınm toplamnasını; böyük həcmdə hesablama- lann 
aparılmasını  tələb  edir.  Fikrimizcə  regional  planlaşdırma  və 
proqnozlaşdırma  təcrübəsində  müxtəlif  iqtisadi  rayonlar,  iri  şəhərlər, 
ərazi-istehsal  kompleksləri  üçün  hazırlanmış,  iriləşdirilmiş  fərdi 
normativlər  sistemi  əsasında  sərt  hesablama  üsulları  tətbiq  edilə  bilər. 
Məsələn,  1  km^  əraziyə  1000  nəfər  əhali,  1  mln.  manat  dəyərində  əsas 
istehsal  fondları;  nəqliyyatın  yük  dövriyyəsinin  vahidi  1  t  km  hesabı  ilə 
hesablanması və s. göstərmək olar. 
Əlavə  olaraq  qeyd  etmək  istərdik  ki,  təcrübədə  su  hövzələrinin 
çirklənməsindən  dəyən  zərərin  böyüklüyünün  hesablanması  üçün 
göstəricilərin  işlənib  hazırlanmasında  uğurlu  təkliflər  çox  təqdim 
olunmuşdur. Burada normativlər üçün meyar kimi qurğuların bir- saatlıq 
məhsuldarlığı 1 m^ hesabı ilə suyun təmizlənməsinə çəkilən xüsusi xərclər 
qəbul  edilir.  Bu  göstəricilər  əsasında  səth  sularının  mühafizəsi 
qaydalarında  verilmiş  tələblərə  müvafiq,  suyun  keyfiyyətinə  qədər 
təmizlənmə xərcləri hesablana bilər [168]. 
Bundan  başqa,  iqtisadi-coğrafi  ədəbiyyatlarda  ərazi  və  sahələr  üzrə 
təbii  su  hövzələrində  suyun  çirklənməsindən  dəyən  zərərin  iriləşdirilmiş 
həcminin hesablanmasının metodikası verilmişdir. Bəzi metodikalarda isə 
hesablanmanın  əsasım  empirik  düstur  təşkil  edir:  tərkibinə  təkcə 
hidrologiya deyil, həm də regionun iqtisadi- 
85 

---