Elmi redaktor: Rəyçilər: Qurbanzadə A. A. coğrafiya elmləri doktoru, professor

artım prosesinə şərait yaradır, həm də bundan sonra məhsul vahidinə düşən 
təmizləmə üzrə xərclərin səviyyəsini azaldır. 
Məsələ ondan ibarətdir ki, istehsalın zərərli təsirinin qarşısının alınması 
üzrə tədbirlərin tətbiqi baxımından sahələrin və müəssisələrin marağım və 
xalq  təsərrüfatı  effektivliyinə  müvafiq  gətirib  çıxartmaqdır.  Bununla 
bərabər  yeni  texnologiyanın  bu  və  ya  digər  modellərinin  seçilməsinin 
əsaslandırılması  zamanı  iqtisadi,  sosial  və  ekoloji  meyarların 
uyğunlaşdırılması  ilə  bərabər  istehsalın  eko-  logiyalaşdırılmasmın  xalq 
təsərrüfatı effektivliyinin aydınlaşdırılması probleminin həlli tələb edilir. 
Yeni texnologiyanın tətbiqinin ən mühüm meyarlarından biri, əvvəllər 
tətbiq edilmiş texnologiya ilə müqayisədə, xüsusilə, məhsul vahidinə düşən 
zərərli  tullantıların  azaldılmasına  görə  onların  ekoloji  cəhətdən 
təkmilləşdirilməsidir.  Amma  yeni  texniki  modelin  ekoloji  təmizlik 
dərəcəsinə,  onun  regional,  yaxud  da  lokal  yayıldığı  ərazilərdən  kənarda 
mücərrəd baxmaq olmaz. 
Bununla 
əlaqədar 
çirklənmənin 
həcminin 
bütövlükdə 
qiymətləndirilməsi  ekoloji  xərclərin,  yaxud  da,  dəqiq  desək  ekoloji 
cəhətdən  təkmilləşdirilmiş  texnikanın  tətbiqinin  xərcləri  maksimum 
effektivliyin nailiyyətlərinə çatmaq üçün qəbul edilmiş üsulların həllinin ən 
mühüm mərhələlərindən biridir, bu da yeni texnikanın xalq təsərrüfatında, 
regionlarda,  ərazi-istehsal  komplekslərində  istifadə  edilməsinə,  bütün 
proqnozlaşdırılmış  müddət  ərzində  onun  xidmətinə  imkan  yarada  bilər 
[172].  Qeyd  olunanlardan  aydın  olur  ki,  ekoloji  xərclərin  effektivliyinə 
çatmaq  üçün  bir  çox  göstəricilərdən  istifadə  etmək  tələb  olunur.  Bu 
göstəricilər aşağıdakı düsturda öz ifadəsini əks etdirir: 
Q y , < Q ç n , . X , . P j  
Burada  -  Qyr-yeni  texnikanın  istifadəsi  zamanı  çirklənmənin 
gözlənilən həcminin böyüklüyü; 
Qçm-il  ərzində  bir  texnikadan,  yaxud  da  tək-tək  texnoloji  prosesdən 
istifadə edilməsi ilə yaranan çirklənmənin kütləsi; 
Xt-il ərzində xalq təsərrüfatında istifadə edilən, mövcud texni- 
73 

---

kanm sayı; 
Pj-yeni texnikanın xidmətinin proqnozlaşdırılmış orta müddəti. 
Bir halda ki, ölkədə iqtisadiyyatın ekologiyalaşdınimasının lazım olan 
zəminləri,  istehsalın  artımı  zamanı  ekoloji  vəziyyətin  mümkün  ola  bilən 
pisləşməsinin  ləğv  edilməsidir,  onda  aşağıdakı  şəraitə  riayət  etmək 
lazımdır.  Bir  texnologiyanın  digər  texnologiyaya  dəyişdirilməsi  zamanı 
Qy.tcx  <  Qköh.  tex  (istisna  hallarda  Qy.tcx  =  Qköh.tcx)  olmalıdır.  Bu 
tələblərə  riayət  etmədikdə  getdikcə  mövcud  modelləri  təkmilləşdirmək 
tələb olunur. 
İstehsalın ekoloji cəhətdən təkmilləşdirilməsinin əsas məqsədlərindən 
biri də yeni texnologiyanın yaradılmasıdır. Buna görə də ekoloji təyinatlı 
xərclərin ajTihnası və onlann tətbiqi çox da asan məsələ deyildir. Bununla 
əlaqədar-ya xüsusi ekoloji təyinata malik texnoloji həlqənin tərkibində yeni 
modeli  ayırmaq,  ya  da  ekoloji  problemlərin  aktuallığına  müvafiq, 
problemdən bütövlükdə şərti pay götürməklə mövcud yeni nümunələri həll 
etmək təklif olunur. 
1.7.
 
İstehsal tullantıiarının təsiri nəticəsində ətraf mühitə 
dəyən zərərin hesablanması 
Ətraf mühitin mühafizəsi tədbirlərinin mütləq effektivliyinin 
müəyyənləşdirilməsi, yeni ekologiyalaşdırılmış texnikanın tətbiqi, 
təsərrüfatın müxtəlif sahələrində ətraf mühitin mühafizəsinə qoyulan 
kapitalın növbəliyinin aşkar edilməsi-bütün bunlar zərərin, yaxud da 
mənfi effektin göstəricilərinin iqtisadi hesablamalarına daxil edil- 
məsi, təsərrüfat fəaliyyətinin nəticələrinin zəruriliyinə səbəb olur. 
Bu göstəricilərin iqtisadi mənası, sadə formada onun kapital qo- 
yuluşunun effektivlik əmsalının müəyyən edilməsi düsturuna daxil 
edilməsini açır [108] ; 
Tl-T2+Zqz 
Ef =— - - - - -     >E n  
K  I-K2 
Burada -Tı və T
2--əsas və yeni variantlara müvafiq təbiəti müha- 
74 

---

fizə texnikasının istismarı xərcləri; 
K
I VƏ 
K
2-müvafıq kapital qoyuluşu; 
Zqz-maddi istehsalın qarışıq sahələrində və qeyri-istehsal sahələrində 
yeni  ekologiyalaşdırılmış  texnikanın  istifadə  edilməsi  nəticəsində  qarşısı 
alınmış zərər; 
Ef və En-ətraf mühitin mühafizəsinə əlavə kapital qoyuluşunun iqtisadi 
effektivliyinin müvafiq normativ və faktiki əmsalları. 
Ətraf  mühitin  mühafizəsi  tədbirləri,  yaxud  təsərrüfatın  kompleks 
xarakterinin  həllinin  əsaslandırılması  zamanı  effektliliyinin  əsas  meyarı 
çəkilmiş  minimum  xalq  təsərrüfat  xərcləridir  və  mühitə  təsirdən  dəyən 
zərərdən çıxardılır. 
Ti + Ev Ki H-Zi = 
min.
 
Burada - Ki-hər variant üzrə kapital qoyuluşu. 
Ti 
- həmin variantlar üzrə cari xərclər. 
Zi 
- 
i 
variantı üzrə zərərin dəyər ifadəsi. 
Beləliklə zərərin azalması - ətraf təbii mühitin keyfiyyətinin pisləşməsi 
nəticəsində  cəmiyyətə  dəyən  zərərin  azalması  xalq  təsərrüfatı 
effektivliliyinin bərabər artımına şərait yaradacaqdır. 
Onu da qeyd etmək lazımdır ki, iqtisadi hesablamaların təcrübəsində 
zərərin göstəricilərinin hesablamalara daxil edilməsinin əleyhdarları, onun 
müəyyənləşdirilməsinin  doğruluğuna  şübhə edənlər  də  vardır.  Lakin  son 
zamanlar  ətraf  mühitin  mühafizəsi  tədbirlərinin  sosial-iqtisadi 
effektliliyinin  zərər  vasitəsilə  müəyyənləşdirilməsi  fikrini  iqtisadçıların 
çoxu  müdafiə  edir.  İqtisadi  hesablamalara  zərərin  göstəricilərinin,  hətta 
tam olmasa da, tətbiq edilməsi, ətraf mühitin mühafizəsi üzrə tədbirlərin 
çoxunun yüksək xalq təsərrüfatı effektivliyini aşkar edir. 
Elmi ədəbiyyat mənbələrindən məlum olur ki, sənaye cəhətdən inkişaf 
etmiş  ölkələrin  çoxunda,  məsələn  Fransada  suyun  və  havanın 
təmizlənməsinin  dəyəri  2000-2005-ci  illər  ərzində  140-280  mlrd,  dollar 
olmuşdur.  Amma  təkcə  havanın  çirklənməsindən  itki  ildə  düz  55  mlrd, 
dollar təşkil edirdi. ABŞ-da ətraf mühitin çirklənməsindən dəyən zərərin 
qiymətləndirilməsi üzrə tədqiqatlar geniş yayılmışdır. 
75 

---