Elmi redaktor: Rəyçilər: Qurbanzadə A. A. coğrafiya elmləri doktoru, professor
Yüklə 3,16 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- * “Аргументы и факты” qəzeti, 2004, 3 oktyabr 62
* bəıpa olunmayan resurslardan səmərəli, qənaətlə istifadə edilməsi. Bundan başqa, bazar iqtisadiyatı şəraitində təbiətdən səmərəli istifadənin ən mühüm prinsipləri aşağıdakılardan ibarətdir: 1) Müəyyən yerli şəraitdə təbii resurslardan istifadənin müvafiq xarakteri və üsulları; 2) Təbiətdən istifadənin mənfi nəticələrini qabaqcadan görmək və vaxtında qarşısının alınmasının maksimum imkanları; 3) Təbii resurslann mənimsənilməsinin intensivliyinin artması; 4) Təbii resurslann elmi və estetik dəyərinin saxlanılması; 5) Təbii resursların təsərrüfatda istifadəsinin ardıcıllığının məqsədyönlüyünü gözləmək; 6) Təbii resurslardan təsərrüfatın ayrı-ayrı sahələrində istifadənin kompleks xarakteri; 7) Faydalı qazıntıların hasilatı, saflaşdırılması və emalı zamanı alman itkilərin aradan qaldırılması və yaxud da azaldılması; 8) İstehsalın hərtərəfli ekologiyalaşdırılması. Aşağıdakı sxem təbiətdən istifadənin əsas istiqamətləri və növləri üzrə qruplaşdırılması verilir. Oxşar qruplaşdınimaların hazırlanmasının çətinliyi ondadır ki, təbiətdən istifadənin bütün istiqamətləri və növləri demək olar ki, öz aralarında bir-birinə olduqca çox dolaşmışdır və bir istiqamətin haradan başlayıb və harada qurtardığını ayırmaq həqiqətən də çətindir. Əvvəllər təbiətdən istifadə olduqca dar mənada başa düşülürdü və əslində ənənəvi resurs istehlakı istiqamətinin birinci növü ilə eyniləşdirilirdi. Elmi-texniki tərəqqi müasir istehsalın miqyasını dəfələrlə genişləndirdi və onun ətraf mühitlə əlaqəsini mühüm dərəcədə çətinləşdirdi. O, təkcə təbii resursların yenidən təkrar istehsalının genişləndirilməsində insanın fəal iştirakını tələb etmir, həm də onun cəmiyyətin maraqları üçün daha da effektli istifadəsində ətraf mühitin kompleks yenidən qurulmasına lazımi şərait yaradır. Sxem təbiətdən istifadənin iki istiqaməti-konstruktiv yenidən bərpa etmək və təbii resursların yenidən təkrar istehsalı, öz aralarında sıx əlaqədardır, bir-birini əvəz edir. Ətraf mühitin yenidən bərpa edilməsi-keyfiyyət dəyişikliklərini, təkrar istehsal-kəmiyyət dəyişikliklərini nəzərə çarpdırır. 60 Eyni zamanda cəmiyyətin yenidən bərpa etmək fəaliyyəti və təbii resursların təkrar istehsalının genişlənməsi bu gün artıq həqiqətən ekoloji, təbiətin mühafizə məsələlərindən kənar tədqiq oluna bilməz. Əslində təbii mühitin mühafizəsi elementləri artıq konstruktiv yenidən bərpa etmək və təbii resursların təkrar istehsalı istiqamətlərinə daxil edilmişdir. Başqa cür də ola bilməz, çünki yenidən bərpa etmək fəaliyyəti ətraf təbii mühitin mühafizəsi probleminin həllindən aynimazdır. Onun nəticələri ekoloji tarazlığın saxlanması üzrə tədbirlərin görülməsinə lazımi şərait yarada bilər. Belə ki, Ceyranbatan su anbarının yaradılması və istismarı buradakı suların sənaye, kənd təsərrüfatı, məişət və digər çirkablardan mühafizəsi məsələlərini olduqca aktuallaşdırır, nəzərə alsaq ki, bir tərəfdən Ceyranbatan su anbanmn çaylarla müqayisəsinə görə öz-özünü təmizləmə qabiliyyətinin maya dəyəri çox aşağıdır, digər cəhətdən isə iri su anban kimi Bakı və Sumqayıt şəhərlərinin su təchizatının mühüm mənbələrindəndir. Müasir istehsal sahəsində təbii resursların təkrar istehsalma, eyni zamanda yaşayış mühiti və təbii resurslann mühafizəsi ilə sıx əlaqədar tədbirləri, məsələn, çirkab suların və çirklənmiş havanın təmizlənməsi, toıpaqlarm rekultivasiyası, su və hava hövzələrinin yoluxma mənbələrinin məhv edilməsi yollan daxildir. Bu tədbirləri xüsusən təbiəti mühafizə ilə eyniləşdirmək olmaz. Axı çirklənmiş suyun təmizlənməsi artıq bu mühafizədən sonra fəaliyyətdə olan mənfi təsirin nəticələrinin ləğv edilməsidir [116]. Digər tərəfdən təkrar istehsal fəaliyyətinin xarakterinə ətraf mühitin mühafizəsi məsələləri aktiv təsir göstərir. Bundan başqa, təbiəti mühafizə effekti təkrar istehsal ilə bir-birinə sıx surətdə sa- nlmışdır. Məsələn, su mühafizə zonasında 100 hektar meşəlik sahə 80,3 min ton təmiz suyu qoruyub saxlayır. Digər misal, bir ton oduncağm yaranması zamanı fotosintez prosesində orta hesabla 1,83 ton karbon qazı udulur, 1,23 ton oksigen ayrılır, 1 hektar şam meşəsindən il ərzində 30 ton oksigen ayrılır.* Ətraf mühitin və təbii resurslann mühafizəsi, təbiətdən istifadə * “Аргументы и факты” qəzeti, 2004, 3 oktyabr 62 nin özünəməxsus istiqamətləridir. Hələ yaxın zamanlara qədər təbiətin mühafizəsinin məqsədinin Yer kürəsində məhv olmaqda olan diqqətəlayiq (maraqlı) təbiət obyektlərinin, nadir bitki və heyvan növlərinin saxlanılması hesab edilirdi. Yalnız son 30 ildən artıqdır ki, ətraf mühitin mühafizəsi barədə təsəvvürlər formalaşmağa başlamışdır. Onlar arasında təbii sistemlərin tarazlığına nail olmaq, daha da zəngin landşaftların saxlanması, təbii mühitin çirkləmnə- sinin və təbii resursların yol verilən həddən çox deqradasiyasının qarşısının alınmasına istiqamətləndirilmiş kompleks elmi cəhətdən əsaslandırılmış dövlət və ictimai tədbirləri göstərmək olar. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, çirklənmədən tam mühafizəyə nail olmaq tamamilə mümkün deyil. Aparılan müşahidələr, coği'afi ədəbiyyat mənbələrinin təhlili göstərir ki, təbiətin özünün mövcud olması üçün ətraf mühitdə də müəyyən həddə qədər çirklənmə labüddür. O optimal çirklənmədir, həyatın inkişafını təmin edir, onun vasitəsilə mühitin özündə təmizlənmə gedir [131]. Abşeron yarımadasında yeraltı sularda aşkar edilən uran, radium, torium və s. kimi radioaktiv maddələr təbii və süni yollarla əmələ gəlmişdir. Burada neft hasilatı və təsənfifatın digər sahələrinin inkişafı ilə əlaqədar süni yollarla radioaktiv çirkləmnənin səviyyəsi xeyli artmışdır. Bu da təbii yolla çirklənmənin tarazlığının pozulmasına gətirmişdir. Neft məhsullannm tullantılarının həddindən çox toplandığı ərazilərdə torpaq qatında və qrunt sularında radioaktiv maddələr toplanır və radon qazının ayrılması da müşahidə edilir. Radon yüksək kon- sentrasiyada olanda xərçəng xəstəliyinin yaranmasına şərait yaradır. Neft tullantı suları ilə qidalanan Böyük şor gölündən Bakı Yod zavodu yod almaq üçün istifadə edir. Bu lay suları radionuklidlərlə- radium-226, torium-228 və kalium - 40-zəngindir [64]. Şübhəsiz ki, bütün bu tullantılar ətraf mühit üçün ekoloji təhlükə yaradır. Bununla yanaşı, Abşeron yarımadasında bir neçə sanatoriyada radonla zəngin yeraltı lay sularından müalicə məqsədilə istifadə edilir. Digər bir misalı dünyanın ən dərin şirin sulu gölü olan Baykalla əlaqədar qeyd etmək olar. Ona tökülən çayların suyımda da təmiz təkrar su istehsal edən Baykal gölü çox güclü bioloji süzgəcdən iba 63 Yüklə 3,16 Kb. Dostları ilə paylaş:
|