Elmi redaktor: Rəyçilər: Qurbanzadə A. A. coğrafiya elmləri doktoru, professor
Yüklə 3,16 Kb. Pdf görüntüsü
|
coğrafi xüsusi}0^ətləri, o cümlədən, ərazinin şəhərləşmə dərəcəsini səciyyələndirən parametrləri, onun iqtisadi xüsusiyyətləri, mövcud regionda insanların fəaliyyəti nəticəsində təbii landşaftların digər komponentlərinin dəyişdirilməsinə təsiri, su hövzələrinin vəziyyəti, su hövzələrinə çirkab suların atıldığı yerlərdə zərərli maddələrin yığılmasının səviyyəsi və s. [164]. Belə halda zərərlərin həcminin hesablanması gələcəkdə nəzərdə tutulmuş su mühafizəsi tədbirlərinin iqtisadi effektivliyinin müəyyən edilməsi üçün yeni sənaye müəssisələrinin yerləşdirilməsi barədə məsələlərin həlli zamanı hesaba alına bilər. A.zərbaycanda təbii mühitin əsas elementlərinin-su və hava hövzələrinin, torpaq resurslarının çirklənməsi ilə mübarizəyə daim böyük diqqət yetirilir. İndiki dövrdə ölkədə səth sulannm keyfiyyəti ilə bağlı kifayət qədər effektli nəzarət sistemi fəaliyyət göstərir. O, onlarla su obyektlərini birləşdirir. Ölkədə onun sistemli və planlı şəkildə genişləndirilməsi əsasmda şəhərlərin çirkab sularının tam təmizlənməsinin tətbiqi 2025-ci ilə qədər dövrdə nəzərdə tutulmuşdur. Məsələn, Bakı və Sumqayıt şəhərlərində bu sahədə böyük işlər aparılır. Burada yerləşən müəssisələrdən birbaşa Xəzər dənizinə atılan çirkab suları 2000-ci ildə 351 mln.m^-dən 2010-cu ildə 231 mln. m^-ə qədər azalmışdır və gələcəkdə bu göstəricilərin planlı şəkildə azalması ilə əlaqədar işlər görülür. Təkcə sənaye müəssisələrində dövriyyəli və təkrar su təchizatının tətbiqi, su istehlakını azaltmışdır; - Ceyranbatan su anbanndan -1,8 dəfə. Kür çayından-1,5 dəfə. Xəzər dənizindən-1,1 dəfə. Bu qədər nəzərə çarpan tərəddüd həm, təbii xarakterli, məsələn, suyun öz-özünü tənzimləmə qabiliyyəti, həm də obyektlərin zərərə səbəb olan kəmiyyət xüsusiyyətlərinin mövcud fərqləri ilə izah olunur. Fikximizcə, regionlarda, sənaye və kənd təsərrüfatı qovşaqlarında inteqral iqtisadi zərərin iriləşdirilmiş qiymətləndirilməsi zamanı iqtisadi-coğrafi yanaşma daha çox perspektivlidir. Onun ölçüsünü müəyyən edən əsas amillər qmpu, əhalinin sayı və sıxlığı, təsərrüfatın sahəvi strukturu, ərazinin təbii xüsusiyyətləri, təsirin üstünlük təşkil edən növləri olacaqdır. 86 Regional zərərin həcmi bilavasitə xalis məhsulun itkisi ilə müəyyən ediləcəkdir. Oxşar ərazilərin qruplaşdıniması ilə aşkar edilmiş regionların hər tipi üzrə zərərin hesablanması üçün itkinin əmsalı, milli gəlirlə zərərlərin müxtəlif növləri, alınmış məlumatları müqayisə etmək yolu ilə müəyyən ediləcəkdir. Mövcud metodikalann çoxunda olan çatışmamazlıqlar iqtisadi zərərlərin tam hesaba alınmaması, yaxud da hesabın olmaması ilə əlaqədardır, antropogen təsirdən onların məhsuldarlığının azalması, ekosistemin qismən dağılması nəticəsində cəmiyyətə dəyən zərərlə şərtlənir. Təsərrüfat sahələrinin, məsələn, neft hasilatı sənayesinin təbii sistemlərə dolayısı ilə təsirindən alınan zərər, istehsal sahəsinə dəyən birbaşa zərərdən dəfələrlə çox ola bilər. Zərərin bu spesifik növünü ekosistemlərdə belə dəyişikliklərin zərərin əvəzini ödəmək vasitəsilə qarşısının alınması ilə hesablamaq olar, bu da özündən sonra mövcud normativ vəziyyətdən kənara çıxmağa səbəb ola bilər. Bundan başqa o təbii sistemin vəziyyətini nəzərə almaq lazımdır ki, bunun indiki zamanda hələ özünü bərpa etmək qabiliyyətinin normativ miqdarını və keyfiyyətinin vəziyyətini saxlamaq, yaxud da yaxın vaxtlarda və ya gələcək zamanda bu qabiliy>'əti itirmək ehtimalı vardır. Ümumi formada ekoloji zərər ekosistemin normativ vəziyyətindən kənara çıxmasını səcİ3^ələndirməklə yalnız təbii sistemin vəziyyətini əks etdirir. Qeyd etmək lazımdır ki, iqtisadi zərər özü-özlüyündə ekosistemlərdə cüzi dəyişiklikləri şərtləndirir, həm də heç bir az da olsa onların təbii mühitdə deqradasiyasmı yaxud da bərpa olunmayan dəyişikliklərini əks etdirmir. Lakin zəncirvari bərpa olunmayan nəticələr, məsələn, ayn-ayn endemik heyvan və bitkilərin məhv edilməsi artıq bioloji fəlakətdir. Belə hallarda ekoloji zərər meydana çıxır və bizim fikrimizcə, bu zərəri iqtisadi cəhətdən qiymətləndirmək mümkün olmur. Bu səbəbdən də əsas məsələ hadisələrin gedişində sərt məhdudiyyətlər haqqında gedir, hansı ki, zərər sonsuzluğa doğru şərti cəhd edir, yaxud da onun rolu yolverilməzdir. Belə hesab edək ki, A- təbii mühitin vəziyyətinin qiymətinə əməli olaraq mövcud si 87 stemin bütün ekoloji xüsusiyyətləri qoyulmuşdur. Bu zaman Y.A.İz- rael məhdudlaşdmcı şəraiti aşağıdakı kimi formalaşdırmışdır: - əgər A çatır A böhran vəziyyətinə, daha doğrusu A-nın o qiyməti yolverilməzdir, onda, sistem ya başqasına çevrilir, yaxud da dağılır. - əgər unikal obyektlərdə A>Ayoi . verilendeti) A - qiyməti yolverilməzdir, A bəzi yolverilən qiymətini artırır Ayoi.veniene çevrilir [123]. İqtisadi zərərin təhlil edilən növlərinin göstəriciləri, birinci növbədə təbiət sahəsində ekoloji tarazlığın bərpasının xərclərinin bahalaşması təkcə yaxındakıların hesaba alınması ilə deyil, həm də biosenozlara antropogen təsirin mümkün olan ayn-ayn nəticələrilə əlaqədardır. Zərərin bu növləri təbii resurslann mühafizəsi və yenidən bərpası üzrə effektli tədbirlərin müəyyən edilməsinin ən mühüm elementlərindən biridir. Ekoloji zərərin hesablanması məhz onun vaxtında qarşısının alınmasının zəruriliyi torpaqların rekultivasiyasının effektivliyinə başqa cür baxmağa məcbur edir [140]. Yanaşı ərazilərin biokütləsinin müəyyən edilməsinin çətinliyi, biokütləni təşkil edən su və torpaq sahəsinin ölçülərinə görə hesablanmasının aparılması ilə əlaqədardır. Bitkilərin, heyvanların və mikroorqanizmlərin balansı ekoloji tarazlığın ən mühüm meyarıdır. Müxtəlif təyinatlı sahələrin optimal nisbətinin əsaslandınimış göstəricilərinin yoxluğu üzündən hesablamalara normativ kimi rayonlar üzrə orta qiymət qəbul edilmişdir. Bütövlükdə bu kimi zərərləri müəyyən etmək üçün normativlə oxşar metodların uzlaşması daha çox münasibdir. Landşaftların kadastrlarının işlənib hazırlanması onlarm iqtisadi-ekoloji təsnifatınm yara- dılmasma imkan verir, sonra isə təsirin əsas növləri üzrə təbii mühitin elementlərinə mümkün ola bilən təsirin son həddinin göstəricilərindən zərərin əsas normativ sistemlərini işləyib hazırlamaq lazımdır. Təbiəti mühafizə tədbirlərinin effektivliyinin müəyyən edilməsində sosial, iqtisadi və ekoloji zərəri səciyyələndirən müxtəlif göstəricilərin kompleks hesabı mühüm problemlərdəndir. Bununla bərabər zərərlər ləğv edildikdə yaranmış müxtəlif effektləri müqayisə etməklə onları əhəmiyyətinə görə növbə ilə düzmək lazımdır. Bu məsələ özünün həll edilməsini gözləyir, həm də artıq bu saat 88 Yüklə 3,16 Kb. Dostları ilə paylaş:
|