Elmi redaktor: Rəyçilər: Qurbanzadə A. A. coğrafiya elmləri doktoru, professor
Yüklə 3,16 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Ətraf mühitin səviyyə çirklənmə zərərin yaranması
eyniləşdirmək metodoloji cəhətdən düzgün deyildir. Çünki iqtisadi zərər həmişə hər hansı bir fəaliyyətin, hadisənin nəticəsidir, xərclər isə ola bilən zərərin qarşısının alınması üzrə tədbirlərin kəmiyyət göstəricilərini əks etdirir. Zərəri müəyyənləşdirməyin metodoloji çətinliyi, istehsal olunmayan məhsullarm, yaxud da istehsal sahələrində digər itkilərin ödənilməsini tamamlayan xərclərlə iqtisadi zərərin ehtimal olunan oxşarlığı ilə bağlıdır. Fikrimizcə iqtisadi zərərin hesablanması metodikasına əsas kimi qarşısı alınmış zərərin kompensasiyasını qoymaq lazımdır. İstehsal tərəfindən ətraf mühitə göstərilən mənfi təsirlərin ləğv edilməsi, yaxud da qarşısının alınması üzrə tədbirlərin effektliliyi kimi yalnız qarşısı alınmış müştərək zərər qabağa çıxa bilər. Qarşısı alınmış zərərin konsepsiyası ilə birbaşa maddi zərərə, yəni sənaye məhsulunun az istehsal edilməsi, kənd təsərrüfatı bitkilərində və heyvandarlıqda məhsuldarlığın azaldılmasına uyğun olaraq müvafiq məhsullarm təkrar istehsalının dəyəri üzrə qiymətləndirilməlidir. Zərərin dolayısı növü, yəni xəstəliklərin, əlilliyin artması, rekreasiyanın pisləşməsi və s. göstərilən zərərin növlərinin meydana gəlməsi ilə əlaqədar yaranmış xərclər üzrə Qiymətləndirilməlidir [108]. Eyni zamanda antropogen təsirin mənfi nəticələrindən zərər çəkmiş müəssisələrdə əskik alınmış məhsullarm başqa yolla xərclər şəklində yerinin doldurulması, maddi zərəri qanunsuz olaraq əks etdirir. Əskik alınmış məhsullann yerinin doldurulmasında məsələn, digər regionlann müəssisələri hesabına, yaxud da çirklənmə mənbələrinə toxunmadan əkin sahələrini genişləndirməklə fəaliyyətini davam etdirəcəkdir. Buna görə də, qarşısı alınmış zərərin konsepsiyasının əsasında yerinin doldurulması deyil, qarşısının alınması prosesi durur. Qeyd etmək lazımdır ki, hər hansı hadisə hesablama müddətindən və hadisələrin nəticələrinin ləğv edilməsi üzrə tədbirlərdən nəhayət hadisənin özünün təkrarlanması, intensivlik dərəcəsinin sayının xarakterindən asılı olaraq nəticədə müxtəlif zərərlərə səbəb olur [158]. Aşağıdakı s.xemdən göründüyü kimi istehsalın mənfi təsiri nəti 78 cəsində ətraf təbii mühitə zəhərli maddələrin toplanması prosesi zamanı xüsusi tədbirlər yerinə yetirilmədiyi halda potensial səviyyədə zərər yarana bilər. Bundan sonra mənfi nəticələrin qismən ləğv edilməsi yalnız potensial zərərin vaxtım uzada bilər. Ətraf mühitin səviyyə çirklənmə zərərin yaranması Beləliklə “qarşısı alınmış zərər” əslində mürəkkəb şəraitdə özünə yer tapan potensial və həqiqi zərər arasında fərqdir. Aparılan tədqiqatlar göstərir ki, avtomobillərin işlənmiş qazla- 79 rmm, sənaye müəssisələrinin və qazanxanalann zərərli tullantıları Bakı şəhərinin atmosferinin vəziyyətinin pislənməsinə gətirmişdir. Bu hal şəhər mühitinin deqradasiyasının nəticələrindən biri kimi paytaxtın tarixi və mədəni abidələrinin keyfiyyətinin pisləşməsində təzahür etmişdir. Mənfi təsirlərə qarşı tədbirlər görülməsə, müəyyən vaxtdan sonra bu daha ciddi xarakter alar və qiymətli mədəni abidələrin dağılmasına qədər gətirə bilər. Buna da maksimum potensial zərər kimi baxmaq olar [168]. Qiymətli abidələrin, çirklənmələrin zərərli təsirindən mühafizəsi üzrə xüsusi qurğuların yaradılmasının xərclərinə belə hallarda ehtimal olunan ödəmə xərcləri kimi baxmaq olar. Belə hallarda qiymətli tarixi abidələrin zərərli çirklənmələrdən mühafizəsi üzrə xüsusi qurğuların qurulmasının xərclərinə ehtimal olunan ödəmə məsrəflərinin dəyəri kimi baxmaq olar. Bu halda daha qiymətli abidələri və incəsənət əsərlərini götürmək məsləhətdir, onlan gipsdən hazırlanmış surətləri ilə əvəz etmək olar. Surətlərin dəyəri-bu ancaq əvəzini ödəmə xərcləridir; əhalinin və turistlərin heykəltəraşlıq əsərlərinə baxa bilməməsi üzündən yaranmış dolayısı zərəri də nəzərə almaq lazımdır. Coğrafi və iqtisadi ədəbiyyatlarda ətraf mühitin çirklənməsinin mənfi sosial nəticələrinin bərpa edilməsi məsrəfləri barədə çoxlu tədqiqatlara rast gəlinir [113]. Onlara misal olaraq çirklənmiş sulardan istifadə edilməzdən əvvəl onların təmizlənməsi üzrə zəruri xərclər aiddir. Bəzi hallarda bərpa edilmə məsrəfləri hətta iqtisadi zərərlə eyniləşdirilir. Görünür bərpa edilmə məsrəfləri ancaq iqtisadi zərərin hissəsi olub və milli gəlirin müxtəlif cür itkilərinə aiddir. Bir də qeyd etmək lazımdır ki, təsirli tədbirlərin qəbul edilməməsi üzündən təsərrüfat fəaliyyətinin ətraf təbii mühitə təsirinin ən çox ağır nəticələrinin qarşısının alınması, yaxud da ləğv edilməsinin xərcləri ilə iqtisadi zərər mühüm dərəcədə əlaqədardır. 80 dərəcədə digər texnogen korlanmaları yaradır, xüsusilə torpaq re- surslanna, torpaq örtüyünə. Bundan başqa zərərin ölçüsünün və xarakterinin aşkar edilməsi üçün mövcud region daxilində təbii mühitin zəncirvarı korlanmasının hərtərəfli kompleks təhlili lazımdır. Yuxarıda verilən sxemdə müəyyən təbii şəraitdə təsərrüfatlann torpaqlardan səmərəsiz istifadə etməsi üzündən torpağın deflyasi- yası və eroziyasının bəzi təzahürləri göstərilmişdir. Həmin sxemdə meydana belə sual çıxır. Mövcud regionda ətraf təbii mühitə zərərli təsirdən, birinci növbədə çirklənmədən dəyən zərərin qiymətləndirilməsinin əsas metodları hansılardır? Təbii ki, hesablamalann hansı metodlarla apanimasmdan asılı olmayaraq, o, bu və ya digər dərəcədə natamam qiymətləndirmədən zərər çəkəcəkdir. Təmiz şəkildə zərər daha çox məqsədyönlü ola bilərdi ki, sənayenin inkişafının ətraf mühitə təsir etmədiyi vaxt, regionun sosial-iqtisadi göstəricilərinin müqayisə metodu ilə müəyyən edilsin. Bu, ətraf mühitin bu və ya digər elementlərinə mümkün olan çirklənmələrin şişirdilmiş nəticələrini razılaşdırılmadan daxil etmək, təsirin ucbatından mühitin ayrı-ayrı elementlərində əmələ gələn zərərin yekunlaşdırılmasma aparmadan, ətraf mühitin çirk- ləmnəsi üzündən yaranan kompleks zərərin ölçüsünü müəyyənləşdirməyə imkan verərdi. Belə yanaşma ikiqat hesabı ləğv etməyə imkan verərdi. Lakin təcrübədə zərər təbii mühitin əsas elementləri - hava və su hövzələri üzrə aşağıdakı metodik xüsusiyyətlərin olmasına görə hesablanır: • Hava hövzəsinin özünün aramsızlığı nəticəsində çirklənmədən özünü təmizləmək üçün çox böyük imkanları vardır; su hövzələri üçün zəhərli maddələrin toplanması prosesi çirklənməyə, onların deqradasiyasına gətirib çıxara bilər; • Əslinə baxanda regionun bütün obyektlərinə çirklənmiş hava hövzəsi vasitəsilə təsir edilir ki, bu da bütünlükdə əhalinin yaşadığı mühitin pisləşməsinə səbəb olur; • Çirklənmiş su hövzələri-hər şeydən əvvəl bu ümumilikdə istifadə edilən suyun-ən mühüm xammal komponentlərinin keyfıy- 82 Yüklə 3,16 Kb. Dostları ilə paylaş:
|