Firkrimizcə yuxanda qeyd edilən metodikanın təcrübədə tətbiqi, lazım
olan böyük miqdarda informasiyalann toplanması, sistemləşdirilməsi və
təhlili üzündən böyük çətinliklər yaradır. Həm də onlarda təbii mühitə
təsirlərin ölçüləri məsələlərinə az dərəcədə baxılır. Lakin ekoloji
yanmsistemlərdə ola bilən ciddi korlanmalar nəzərə alınır. Sonralar dünya
miqyasında aparılan tədqiqatlarda təbii mühitə təsirin daha dərindən
öyrənilməsi üçün əsas istehsal komplekslərinin tədqiqinin zəruriliyi qeyd
edilir. Bura, həmçinin, nəqliyyatı, kommunal-təsərrüfatı və bilavasitə əsas
komplekslə əlaqəsi olan sosial və mədəni fəaliyyəti daxil edilir.
Azərbaycanın Xəzərsahili regionunun iqtisadi-ekoloji sistem kimi
fəaliyyətinin oxşar modelinin tərtibi üçün bazam iqtisadi-ekoloji təhlil
təşkil edir. Regionun təbii mühitinə təsərrüfat fəaliyyətinin göstərdiyi təsiri
proqnozlaşdırmaq məqsədilə təklif edilən model əhəmiyyətlidir. Qarşıya
qoyulan
məsələyə
müvafiq,
müxtəlif
antropogen
mənbələrin
çirkləndirmələrini müqayisə etməklə ətraf mühitə-iqtisadi yarımsistemə
dəyən zərərə bütövlükdə çirk- ləndirmə mənbəyi kimi və ekoloji
yanmsistemlərə digər təsir növlərinin və öz növbəsində ekoloji
yanmsistemlər tərəfindən müxtəlif təsirlərin obyekti kimi baxılır.
İqtisadi yanın sistem
Ekoloji yanmsistem
Xarici qüvvə amilləri
Əhali
Yaşayış məntəqələri
Sənaye
Kənd təsərrüfatı Nəqliyyat
Xəzər dənizinin
resursların
istisman
Rekreasiya
Digər amillər
2
4
5
6
Xarici qüvvələrin təsiri
Çirklənmiş
sahələr
Biosenozların davamlılığı
Biosenozların reaksiyaları
Ekoloji zərər Digər amillər
Azerbaycanın Xezersahili regionunun yarımsistemlerinin
vəziyyetini seciyyələndirən amillər.
106
Regional iqtisadi-ekoloji sistemin öyrənilməsi ilə əlaqədar onlar
çirklənmənin dərəcəsinə görə məlum oxşarlığı və Xəzər dənizinin ekoloji
sisteminə təsiri əsasında ərazi sistemlərinə ayrılır.
Tədqiqatın digər mühüm elementlərindən məskunlaşma, sənaye,
nəqliyyat. Xəzər dənizinin resursları, həmçinin torpaq, rekreasiya,
keyfiyyətli səth suları kimi belə funksional yarımsistemin qarşılıqlı əlaqəli
matrisa-modelinin hazırlanmasıdır.
Resurslardan istifadə edilməsi su hövzələrinin çirklənməsinə və
torpaqlarm eroziyasına gətirə bilər. Digər tərəfdən keyfiyyətli süni səth
sulan kənd təsərrüfatının inkişafına təsir göstərə bilər. Məskunlaşma
yarımsistemi və resurslar yarımsistemi arasında qarşılıqlı əlaqə,
burada bir
tərəfdən torpaqlann şumlanması, yolların çəkilməsi, yaşayış massivlərinin
salınması,
digər tərəfdən, əlverişsiz şəraitin nəticələri təzahür edir.
Tərtib edilmiş matrisa (model), ayrı-ayrı ərazi yarımsistemləri üçün
tətbiq edilə bilər. Ətraf mühitin pozulması zamanı Xəzər dənizinin ekoloji
sistemini çirkləndirən müxtəlif antropogen mənbələrin təsirinin necə
qiymətləndirilməsi müəyyən edilir.
Ərazi-istehsal komplekslərinin strukturlannm formalaşması üzrə
modelə ekoloji amillərin daha da geniş cəlb edilməsini optimallaş- dırır.
Bununla
əlaqədar iqtisadi-ekoloji təhlilin metodikası qismində
ərazi-istehsal komplekslərinin torpaq və su resurslarına təsir göstərən
amilləri təsvir edən modellərin qurulması, hər şeydən əvvəl ƏİK-nə daxil
olan müəssisələrin hər birində istehsal olunan məhsulların; məhsul
vahidinə düşən çirkləndirici maddələrin çıxan; məişət çirkabları;
təmizləyici qurğularda neytrallaşdırılan çirklən- diricilərin miqdarını və s.,
metodikası hazırlanmışdır.
2.3.
İqtisadi-ekoloji rayonlaşdırma dialektikası
İqtisadi-ekoloji rayonlaşdırma dialektikası iqtisadi və sosial coğrafiya
elminin konseptual tədqiq edilən məsələlərindən biridir. Onun əsasını
təsərrüfat fəaliyyətinin ətraf təbii mühitə təsiri prosesi dialektikası,
xarakterik səviyyəsi və
tiplərinin ərazi fərqləri; təbi
107