Elmi redaktor: Rəyçilər: Qurbanzadə A. A. coğrafiya elmləri doktoru, professor

-  Bakı,  Sumqayıt,  Gəncə-Daşkəsən,  Mingəçevir-Yevlax,  Şirvan, 
Balakən-Şəki;  Yuxarı  Qarabağ,  Mil,  Salyan-Neftçala,  Lənkəran,  Qazax; 
Siyəzən-Xaçmaz, Şarnaxı-Qobustan, Naxçıvan. 
Təklif  olunan  iqtisadi-ekoloji  rayonlann  bölgüsünün  tipologiyası  və 
metodikası,  ölkədə  sənaye  qovşaqlarmın  tipologiyası  üzrə  tədqiqatlarla 
əlaqəli  aparılmışdır.  Bu  da  ölkənin  müxtəlif  dərəcəli  ərazi-sənaye 
komplekslərində  baş  verən  ekoloji  proseslərin  müxtəlif  məqsədlər  və 
variantlarda  öyrənilməsinə  imkan  verir.  Xəritə  sxem  2-də  Azərbaycanın 
müxtəlif  rayonlan  timsalında  sənaye  qovşaqla-  rmın  tipologiyası 
aparılmışdır. 
Tərəfimizdən  regionlar  üzrə  aynimış  iqtisadi-ekoloji  rayonların 
siyahısı ilk dəfə yerinə yetirilib və bir sıra iqtisadi-ekoloji rayonlann, iri 
iqtisadi-coğrafi  rayonlarla üst-üstə  düşməsi (Naxçıvan,  Yuxarı  Qarabağ), 
yaxud da, yaxmiaşması ola bilsin ki, etiraza səbəb olsun. Bu, hər iki iqtisadi 
rayonlaşdırma  növünün  öz  aralarında  sıx  əlaqəyə  malik  olması  ilə  izah 
olunur.  İqtisadi-ekoloji  rayonlaşdırma  təbii-  coğrafi  rayonlaşdırmadansa 
son  dərəcə  iqtisadiyyata  meyl  edir,  bünövrəsi  mövcud  iqtisadi-coğrafi 
rayonlar şəbəkəsinə bağlıdır. Təqdim edilən iqtisadi-ekoloji rayonlaşdırma 
perspektiv planlaşdırma işlərində istifadə oluna bilər. 
Yuxarıda qeyd edilənlərin təhlili, bir sıra elmi-nəzəri fikirlərin təsdiq 
edilməsinə  imkan  verir.  Ekoloji  problemlərin  həllinin  zəruriliyi,  müasir 
dövrdə regionlann sosial-iqtisadi inkişafı zamanı təbii mühitin mühafizəsi 
və  təbiətdən  səmərəli  istifadə  məsələlərini  geniş  əks  etdiiməyi  nəzərdə 
tutur.  Regionların  sosial-iqtisadi  inkişafında  yeni  istiqamətlər-ekoloji 
istiqamət  təşəkkül  tapmışdır,  ilkin  onun  ərazi  istiqamətləri  hələ  kifayət 
qədər tədqiq edilməmişdir. Ekoloji istiqamətlərin başlıca prinsipləri, təbii 
komponentlərin  qarşılıqlı  əlaqəli  məcmuyu  kimi,  təbii  mühitin  təşkilinə 
kompleks yanaşmadan ibarətdir. 
Ekoloji istiqamətlərin təşkilinin xüsusiyyətləri təbii mühitdə baş verən 
proseslərin  özünəməxsusluğu  ilə  əlaqədardır.  Onun  təşkilinin  mühüm 
şəraiti, ərazinin təbii  zonallıq  və  azonallıq  xüsusiyyətlərini  dəqiq  hesaba 
almaq, onun təbii potensialını qiymətləndirməkdən ibarətdir. 
115 

---

 
Azərbaycanın sənaye qovşaqları və mərkəzlərinin tipləri 
I 
Abşeron 
Yuxarı Qarabağ 
Kəlbəcər Laçın 
Naxçıvan 
Lənkəran Astara 
Aran 
Gəncə Qazax 

---

1 - Faydalı qazıntılar 
1
 
A 
-Neft-qaz xammalı 
2
 
A -Təbii qaz 
3
 
Jh. -Dəmir filizi 
4
 
Uj -Xlorid filizləri 
5
 
-Molibden filizləri 
6
 
Q -Aliminium filizləri 
7
 
■§ -Mis filizləri 
8 
@  -Polimetal filizləri  15[J]  -Dolomit 
9 
Q  -Civə filizləri 
16[[|  -Gips 
10 
y  -Brilyant 
-\
 
7
 ^  -Əhəng daşı 
11  0  -
Kükürd kolçedam
 
18 <1> .M
ə
rm
ə
r 
19 B -Gil 
12
 
O -^örək duzu 
13
 
i 
-Şoran 
duzu 
14
 
3 -Qızıl 
20 0 -Sement 
Il-Sənaye qovşaqlarının funksional xüsusiyyətləri 
A - Hasilat sənayesi qovşaqları 
^ -Neft-qaz xammalı 
3 E 
jHm -Qara metal filizi 
4
 
W
 
I -Əlvan metal filizi 5 g -Mədən kimyası xammal 
-Tikinti materialları xammalı 
B - Emal sənaye qovşaqları 
# 
-Neft-qaz xammalı 
5  ®  -Kimya sənayesi 
d]]tı -Qara metallurgiya 
6
  ®  -Tikinti sənayesi 
^ 
-Əlvan metallurgiya 
7  @  -Yeyinti sənayesi 
4
 Q 
-Maşınqayırma və metal emalı 
8
 
0
 
-Toxuculuq 
C - Hasilat və cmat(qarışıq tip) sənaye qovşaqları 
1
 
-Neft -kimya sənayesi 
3
 g -Meşə və ağac emalı 5 | 
2
 
 H -Mədən kimyası 
4
 
^ 
-Mədən metallurgiya(əlvan) 
9
  @  -Elektroenergetika 
•|0
 ® -Yüngül sənaye 
-Mədən metallurgiya(qara) 
II - Böyüklüyünə (istehsal həcimə görə) və yetkinlik dərəcəsinə görə sənaye qovşaqlan 
Tarixən formalaşdınimış və iri sənaye qovşaqları 
Sovet sənayeləşdirilməsi dövründə fonnalaşdınimş və orta sənae qovşaqları. 
 
Formalaşmağa başlayan kiçik sənaye qovşaqlan 
Q Digər sanaye mərkəzləri 
111 - Sənaye qovşaqlarının fonnalaşma şərait yaradan 
faktorlar — - Xammal və yaxud yanacaq- energetika ™ - 
Əlverişli nəqliyyat - coğrafi mövqeyinə yaxınlıq ~ -Təbii 
və əmək resurslarına əsaslanan 
117 

---

 
Ekoloji-iqtisadi tipoloji rayonlaşdırma modeli. 
Regionların sosial-iqtisadi inkişafının ərazi təşkili prosesində istehsal 
şəraitinin, məskunlaşmanın və istirahətin dəyişməsini əks etdirən regional 
iqtisadi effektliliyin göstəricilərinin hesablanması məqsədəuyğundur. 
Ekoloji  problemlərin  həllində  kompleks  yanaşmanın  reallaşdırılması 
dialektik  vəhdət  təhlil  metodımun  tətbiqini  tələb  edir.  İqtisadi-ekoloji 
coğrafi  tədqiqatların  əhəmiyyətli  elementlərindən  biri  də  regionun  təbii 
yarımsistemlərinin digər yanmsistemlərlə qarşı 
118 

---