Emom o'zbek doc

-§. Shakl

Geometrik figuralar to'g'risidagi birinchi ma'lumotlarni bolalar o'yinlarda oladilar. O'quv yilining boshida guruhga sharlar to'plami, qurilish materiallari, geometrik shakllar va boshqalar olib kiriladi.
Bolalar zehnini boyitish, ularda turli shakllar haqida tasawur 1 hosil qilish muhim ahamiyatga ega. Ilk yoshdagi guruhlarda bolalar shar va kubni bir-biridan farq qilishga o'rgatilgan edi. Biroq, ba'zi bolalar ikkinchi kichik guruhga biriuchyrtajgslaiiyftr, shuning uchun ishni shar va kub bilan tanishish maqsadga muvofiqdir.
U harakat jarayonida gapiribtfuadi. Men sharni u qo'limdan bu qo'limga yumalatib— deydi. Har bir bolaga shar olish va xuddi shunday harakatlar qilish taklif etiladi. Keyin har qaysi kichkintoydan uning olgan shari qanday rangdaligini, yumalaydimi yoki yumalamaydimi, — deb so'raydi va xulosa qiladi:
,,Jasurda qizil shar, u yumalaydi. Nigorada havo rang shar, u yumalaydi, Sheralida— yashil, u ham yumalaydi. Sharlar yumalaydi". Bolalar narsalar shaklini tekshirib ko'rish tajribasiga ega bo'lganliklari sababli ularga birdaniga turli hajmdagi kubiklarning modellari beriladi. Pedagog (tarbiyachi) awal kubikni ko'rsatadi va nomini aytadi. Keyin esa, turli kattalikdagi ikki kubikni ko'rsatib:
,,Bular nima? Kubiklar qanaqa rangda? Qaysi kub katta (kichik)?",- deb so'raydi. Bolalar kubikni ushlab ko'radilar, qirralari bo'ylab barmoq yurgizib chiqadilar, qo'llari orasigaj diiar yumalatib ko'radilar, uning turg'unligiga ishonch hosil fadilar.Ular kichik kubikni kattasining ustiga qo'yadilar, boshqa. rsalar orasidan kubiklarni tanlab oladilar, ulardan eng oddiyqurilishlar yasaydilar va hokazo.
Shaklni ko'rish va his qilish, harakat tuyg'ulari orqali idrok etishni tashkil etish, uning xossalarini namoyon qiluvchi xilma-xil ishlardan foydalanish, figuralar nomini, ularning xossalarini va harakat usullari nomini aytish bolalarning figuralar haqidagi tasawurlarini aniqlash imkonini beradi. So'ngra bu figuralar modellarini taqqoslash va guruhlarga ajratish mashqlari o'tkazUadi.
Kichkintoylarga bir nechta shar va kubning juftini namunaga qarab topish yoki tanlab olish taklif qilinadi: ,,Kub (shar)ni ko'rsat (3-4 figura orasidan)". ,,Shu angda (kattalikda)gi shar (kub)ni top". Bunday holda shar va kublar bir-biridan rangi va katta kichikligiga qarab farq qilinadi. ,,Hamma katta kubiklarni tanlab ol".
(Kubiklar va sharchalar turli rangga va ikki xil kattalikka ega). Topshiriani bajargach, bola juft yoki bir guruh narsalar uchun umumiy bo'lgan belgilarni aytadi. (,,Demak, kubiklar katta").
Kubiklarni va sharlarni farqlash narsalarni berilgan belgilari bo'yicha tenglash (juftlarini tanlash, toqlarini tuzish) taqqoslash mashqlariga kiradi, ya'ni to'plam haqidagi tasawurlarni shakllan tirish ishlari olib boriladi.
Shaklni tanishtirish va tegishli tasawurlarni hosil qilib boorish ko'nikmalarini rivojlantirish uchun bolalarning yassi figuralar: kvadratlar, doira, uchburchak, to'g'ri burchaklarning modellari qo'yiladigan taxtachalar, fazoviy shakllar: shar, kub, parallelepiped (g'ishtning ko'rinishi), uchburchak prizmalari, yashiklar bilan o'yinlar tashkil etiladi. Har bir figura faqat o'z shakliga mos kesik (teshik) joylanishi- (yoki o'tishi)ni bolalarga ko'rsatib, tushuntirib berilac (,,Sharcha yumaloq, teshikcha ham xuddi shunday yumaloq").
Geometrik figuralarning modellari juftlab taqqoslanadi. Masala doira bilan kvadrat, kvadrat bilan uchburchak, uchburchak bila doira va hokazo. Shakl belgilarini ajratishga figuralar modellarining! muhim bo'lmagan (mazkur holda) belgilarini (rangi va hajmini) o'zgartirish yo'li bilan erishiladi. Biroq, figuralar birinchi marta taqqoslanayotganda, ko'rsatish uchun va tarqatma material sifatida rangi hamda hajmi bir xil bo'lgan figuralar modelidan foydalaniladi. Keyinchalik bolalarga awal rangi, keyin esa hajmi ham farj cfifadigan figuralar beriladi. Savollar orqali bolalar qay darajac mulohaza qilishi hisobga olinadi. Qaysi shakllarni ko'ryapsiz? Nomlarini aytib tushuntiring.
Kichkintoylami geometrik figuralar modellarining tasviri bo'yla barmoq yurgizib chiqish va qo'l harakatini ko'z bilan kuzatishi o'rgatishga katta e'tibor beriladi.
Tarbiyachi figurani ko'rsatadi, uning nomini aytadi, xud shunday figurani ko'rsatishlarini bolalardan so'raydi, keyin bolalarni ,,havoda" o'zi bilan birga harakat qilishga jalb etib, figi tasvirini ko'rsatkich barmog'i bilan bir necha marta aylantirib chiqa Tasvir atrofidagi barmoq harakati figuraning butun yuzi bo'yla qo'l yurgizib chiqish bilan yakunlanadi. Bolalar pedagogning qof harakatini kuzatib turadilar, keyin esa o'zlari figura modeli bo'yl; qo'l yurgizib chiqib, uning nomini aytadilar. Shakl xususiyatla bolalarga biror harakat qilishni taklif etish yo'li bilan anglatiladi. Masalan: kichkintoylar figuralarni yumalatib ko'rib, doiraning yumalashini, kvadratning esa yumalamasligini aniqlaydilar. ,,Nima uchun kvadrat yumalamaydi? — ,,Burchaklari xalaqit beradi". Doiraning burchaklari yo'q, shuning uchun doira yumalaydi".
Bolalar figuralarni bir-biridan farq qilish va nomini aytishni mashq qiladilar. Buning uchun ularga, masalan, mana bundas topshiriqlar beriladi:
,,Doirani o'ng qo'lingga, kvadratni esa cha qo'lingga ol", ,,Hamma doirachalarni kartochkaning pastki doskasig kvadratlarni esa yuqori doskasiga qo'y", ,,Sening o'ng qo'lingc qanaqa figura bor?"
Doira, kvadrat va uchburchaklar modelidan to'plamlar mic dorlarini taqqoslashni mashq qildirish uchun namuna va tarqatfflf material sifatida foydalaniladi.
Natijada o'quv yili oxiriga kelib bolalar xilma-xil figuralar; orasidan doira, kvadrat va uchburchaklarni modellarining rangi va kattaligi har xil bo'lsa ham topa oladilar.