117
O dövrün təsviri incəsənətində insan, heyvan və quş rəsmləri verilmiş səhnələr
böyük maraq doğurur. Ustanın düşündüyü bədii ideya bəzi hallarda müvəffəqiyyətlə
yerinə yetirilir: belə ki, Urmiya hövzəsində Göltəpədən məlum olan bir qabda eyni
tipli heyvanlar və balaların sakit tərzdə hərəkət etməsi əks olunmuşdur. Canlarına
qorxu düşmüş heyvan təsvirlərinə də rast gəlinir. Heyvanların başları qorxu səmtinə
çevrilmiş vəziyyətdə verilir, bəzən də ustaya qaçmaqda olan sürünün dinamikasını əks
etdirmək mümkün olmuşdur. Heyvanların sakit dayanmış halda təsvirləri veriləndə
onların yanında quşlar göstərilir. Bununla da epizodun reallığı qeyd olunur.
Həftəvantəpədə bir boyalı qab üzərindəki ov səhnəsi, ola bilsin ki, orta tunc dövrü
bədii incəsənətinin ən parlaq nümunəsidir. Qabdan qalmış parçada ümumi
kompozisiyanın bir hissəsini görmək mümkündür. Orada iki at qoşulmuş araba aydın
müşahidə olunur. Atların qarşısında yırtıcı heyvan dayanır. Arabadan ona tərəf çoxlu
oxlar süzür. Bu səhnədə təsvir olunmuş quşlar və kiçik heyvanlar ümumi
kompozisiyanı tamamlayır. Kompozisiyada döyüş arabası ilə ov səhnəsi əsas xətdir.
118
VI F Ə S İ L
SON TUNC VƏ ERKƏN DƏMĠR DÖVRÜ.
ĠBTĠDAĠ ĠCMA QURULUġUNUN DAĞILMASI.
ERKƏN SĠNĠFLĠ CƏMĠYYƏT ƏRƏFƏSĠNDƏ
AZƏRBAYCAN TAYFALARI
Tayfalar və tayfa qrupları. Eramızdan əvvəlki II minilliyin II yarısı - I
minilliyin başlanğıcı Cənubi Qafqazın və İran yaylasının şimal-qərb hissəsinin
ərazisində son tunc dövrü, Dəmir dövrünün başlanğıcıdır. İbtidai icma quruluşunun
intensiv surətdə dağılması və erkən sinifli qurumlara keçid dövrü Azərbaycanda xeyli
miqdarda abidə miras qoymuşdur, həmin abidələr ərazi və mədəni mənsubiyyət
baxımından bir neçə qrupa bölünür. Kiçik Qafqaz hüdudlarında və ona bitişik
bölgələrdə - Qərbi Azərbaycanda lokallaşdırılan qruplardan biri Xocalı-Gədəbəy
mədəniyyətinin inkişafını əks etdirir. Bu mədəniyyət həndəsi xarakterli (bəzən isə
insan və heyvan təsvirləri ilə) ornamentə malik olan qara-boz rəngli keramika
məmulatı, enli tunc qılınclar, təbərzinşəkilli baltalar, müxtəlif xəncərlər, borulu
nizələr və yabalarla səciyyələnir.
Naxçıvan abidələri qrupu Naxçıvan Muxtar Respublikasının ərazisində və
onunla həmhüdud olan bölgələrdə yayılmışdır. Bıi abidələrə qara-boz rəngli keramika
məmulatı ilə yanaşı, Urmiya gölü ətrafında tapılmış materiallara bir çox cəhətlərdən
oxşar olan boyalı qablar, metal məmulatı daxildir.
Talış və Muğan zonasında yaşamış tayfaların abidələr qrupu üçün uzun, nazik
qılınclar, yəhərşəkilli dəstəklərə malik olan xəncərlər, ornamentsiz boz rəngli qablar
səciyyəvidir.
Şimal-şərqi Azərbaycanda da abidələr qrupu məlumdur. Bu abidələr qrupu
Dağıstanda, Çeçenistan və İnquşetiyada Qayakənd-Xoroçoy mədəniyyəti adı altında
məlum olan mədəniyyət abidələri ilə böyük oxşarlığa malikdir. Xarici səthi kobud
suvaqlanmış boz gil qablar bu mədəniyyətin fərqləndirici əlamətidir.
Bu mədəniyyətlərin təşəkkülü e.ə. II minilliyin II yarısında baş vermiş, e.ə. I
minilliyin I rübündə onların inkişaf prosesi davam etmişdir. Bu mədəniyyətlərin
daşıyıcılarının necə adlandıqlarını söyləmək çətindir. Həmin zamanın Aşşur
(Assuriya) mənbələri Azərbaycanın yalnız Urmiya gölü ətrafında yaşamış tayfaları
haqqında müəyyən dərəcədə mühakimə yürütmək imkanı verir.
Arxeoloji dəlillər e.ə. II minilliyin sonunda və I minilliyin başlanğıcında
istehsalda və Azərbaycan tayfalarının ictimai həyatında mühüm irəliləyişlərin baş
verdiyini təsdiq edir. Tuncun emalı yüksək çiçəklənmə mərhələsinə çatmışdı, saxsı
əşyaların hazırlanması zamanı dulus çarxından istifadə edilirdi. Xış əkinçiliyi inkişaf
edir, taxıl döyümü zamanı artıq vəldən kifayət dərəcədə geniş istifadə olunurdu. Bu
119
dövrdə yaşayış bölgəsindən asılı olaraq ayrı-ayrı tayfaların təsərrüfatında fərqlər
dərinləşirdi. Dağlıq bölgələrin maldar tayfaları metal emalı sahəsində böyük ustalıq
səviyyəsinə çatmışdılar. Yaylaq maldarlığının təşəkkülü prosesi başa çatırdı,
düzənliklərdə əkinçilik təsərrüfatı intensiv surətdə yüksəlir, bağçılıq və üzümçülük
inkişaf edir, şərabçılıq meydana gəlirdi.
Dəmirin mənimsənilməsi bu dövrün mühüm hadisəsi idi. Bütün Cənubi
Qafqazda olduğu kimi, Azərbaycanın abidələrində də dəmir əşyalara e.ə. II—I
minilliklərin hüdudlarından başlayaraq təsadüf olunur. Tayfaların inkişaf səviyyəsi
qeyri-bərabər idi. Cənub vilayətlərində məskunlaşmış tayfalar mühüm nailiyyətlər
qazanmışdılar. Onlar sinifli cəmiyyətə keçməkdə olan, bəzi hallarda isə bu cür
cəmiyyətə keçmiş əhali ilə qonşu idilər. Biz bu tayfaların sosial quruluşunda sinfi
antaqonist münasibətlər cəmiyyətinə xas olan bir sıra ünsürlərə, məsələn, qulların
mövcudluğu faktına rast gəlirik. Bu dövrdə ayrı-ayrı tayfa qruplarının birləşməsi
prosesi güclənir, tayfa ittifaqlarının yaranması davam edirdi. Çox güman ki, ölkənin
ayrı-ayrı bölgələrinin arxeoloji mədəniyyətləri qohum olan tayfa qruplarını və
ittifaqlarını əks etdirir.
Çoxsaylı arxeoloji materiallar Cənubi Qafqaz və Urmiya gölü ətrafı
cəmiyyətlərinin yüksək inkişaf səviyyəsində olduğunu təsdiq edir. Məhsuldar
qüvvələrin köçəri maldarlığın inkişafı ilə şərtlənmiş yüksəlişi metal emalının
tərəqqisinə təkan verirdi. Əkinçilik, üzümçülük və şərabçılıq inkişaf edir, suvarma
sistemləri yaradılırdı. Tunc metal emalının çiçəklənməsi və dəmirin mənimsənilməsi
dövrü başlanmışdı. Sənət sahələrinin - nəinki metal emalının, habelə dulusçuluğun
xeyli dərəcədə inkişafı bunu təsdiq edir. Bu dövrdə sənətkarlıq kənd təsərrüfatından
qəti surətdə ayrıldı. İstehsal əmtəə təmayüllü olmağa başladı, bu isə müntəzəm
mübadiləyə və ticarətə təkan verdi. Cənubi Qafqaz və Cənubi Azərbaycan
sakinlərinin Kiçik Asiyanın, Suriyanın, Mesopotamiyanın uzaq bölgələri və digər
ölkələri ilə əlaqələri gücləndi. E.ə. II minilliyin sonuna doğru Şərqi-Cənubi Qafqaz -
Şimal-Qərbi İran bölgəsinin daxilində əlaqələr möhkəmləndi, genişləndi.
Bütün bu proseslər əmlak bərabərsizliyini dərinləşdirir, hakim mövqelərə
keçmiş nəsli tayfa əyanlarını zənginləşdirir, insanın insan tərəfindən istismarını
gücləndirir, cəmiyyətin sinfi cəhətdən varlılara və yoxsullara bölünməsini
şərtləndirirdi.
Bu hadisələr Azərbaycan ərazisində sinfi cəmiyyətlərin və ilk dövlət
törəmələrinin yaranması erasının müjdəçiləri idi.
F.Engels özünün "Ailənin, xüsusi mülkiyyətin və dövlətin mənşəyi" adlı
əsərində bu ümumtarixi dövrün səciyyəsini verərək yazmışdır: "Varlılarla yoxsullar
arasındakı fərq azad şəxslərlə qullar arasındakı fərqlə yanaşı meydana çıxır, - yeni
əmək bölgüsi yarandıqda, cəmiyyət yenidən siniflərə bölünür. Əhalinin artmaqda olan
sıxlığı istər daxildə, istərsə xarici aləm qarşısında daha sıx birləşməyə məcbur edir.