Əsaslari iLƏ Azərbaycan RespublikasıTəhsil

bənövşəyi, qırmızı, sarı rəngdə olur. Qatın qalınlığı çox

böyük (20-30 m-ə qədər) ola bilir.

Bu   qat   yuxarı   istiqamətlərdə,   onların   tərkibindən

yüksək   mütəhərrik   kimyəvi   elementlər   (natrium,   kalium,

kalsium),   eləcə   də   dəmirin   xeyli   hissəsi   kənar   edildiyi

üçün ağ rəngə keçir. Burada, bütün qata ağ rəng verən

yenitörəmiş   əsas   mineral   kaolinitdir.   Süxurəmələgətirən

ilk   süxurlardan   yalnız   kvars   qalır.   Əgər   ilk   süxur

alüminium   ilə   zəngin   olan   minerallardan   təşkil

edilmişdirsə,   onda   alüminium   hidroksidi   qrupunun

mineralları   əmələ   gəlir.  Bu   yuxarı   qat   eroziyaya   məruz

qalmışdır. Bu səbəbdən onun qalınlığı əvvəlkinə nisbətən

xeyli azalmışdı. Bəzən yaxşı saxlanılmış kaolinit qatının

qalınlığı xeyli yüksək olsa da, bu qatın qalınlığı bir neçə

metrlə ölçülür. Afrikanın qədim aşınma qabığının genetik

qatlarının   kimyəvi   tərkiblərinin   dəyişilməsinə   dair   belə

məlumatlar vardır.

Qədim   aşınma   qabıqlarının   tərkibi,   quruluşu   və

vəziyyətinin   öyrənilməsinin   nəticələri   göstərir   ki,   onlar

həllolmuş   aşınma   məhsullarını   çıxarıb   gətirən   yavaş-

yavaş süzülən suların təsiri altında əmələ gəlirlər. Yuyan

rütubət   rejimini   və   məhsuldar   bitki   örtüyünü   müəyyən

edən yaxşı atmosfer rütubətlənməsi, çoxlu miqdarda asan

həll   olan   turş   humus   maddəsinin   daxil   olmasını   təmin

edən   və   üst   qatların   yumşaq   təbəqəsini   eroziyadan

qoruyub saxlayan, olduqca sabit meşə biosenozu, qədim

aşınmanın mühüm amilləri olmuşlar. Lakin, bu prosesin

davamiyyət  müddəti –  aşınma qabığının  qalın  avtomorf

torpaqlarının əmələ gəlməsində mühüm şərtdir.

158

---

Tropik   qurusunun   hipergen   törəmələrinin

genezisini   düzgün   dərk   etməkdə   geomorfologiyanın

mühüm   rolu   olmuşdur.   Keçən   əsrin   axırlarından

tədqiqatçılar müəyyən aşınma məhsullarının nə zamansa

olduqca geniş düzən səthlərə malik ərazilərin qalıqlarına

uyğun   olduqlarına   diqqət   yetirdilər.   Bunu   Hindistanda

P.Lek   (1890),   Qərbi   Afrikada   –   A.Lyakrua   (1913),

Avstraliyada   –   E.Simpson   (1912),   İ.Valter   (1915)   və   b.

qeyd   etmişlər.   Aşınma   qabığının   aydın   surətdə   qədim

relyef qalıqlarına uyğun olmalarına baxmayaraq, alimlər

uzun zaman bu qalıqlara muasir törəmələr kimi baxmışlar.

Müasir landşaft şəraiti və qədim relyef qalıqları üzərində

olan   hipergen   məhsullarının     uyğunsuzluğu   haqqındakı

çoxlu   faktlar,   müxtəlif   aşınma   qabıqlarının   eyni   yaşda

olmadığını güman etməyə imkan verir.

Hazırda, geomorfoloqlar və geoloqlar belə hesab

edirlər ki, Cənubi Amerika, Afrika, Hindistan və Avstraliya

ərazilərinin eyni denudasiyalı səthlər sistemi sadə təsadüf

deyil,   kontinental   yer   qabığının   bu   sahələrinin   ümumi

tarixi inkişafıdır. Qədim kaolinli aşınma qabığının inkişaf

etdiyi səth, mezozoyun sonunda əmələ gəlmişdir. Müasir

anlayışa görə (L.Kinq, 1967) bu denudasiya səthi vahid

Hondvan   materikinin   ayrı-ayrı   bloklara   ayrılmasından

sonra əmələ gəlmişdir ki, onlar da geoloji tarixin gedişində

müasir kontinentlərin formasını almışlar.

Görünür ki, paleogenin axırında qədim qabıqların

əmələgəlmə və saxlanma prosesində kaolin qabığı güclü

eroziyaya uğramışdır.

Tropik   ərazinin   qədim   qabıqları   bir   qayda   olaraq

torpaqəmələgətirən   süxur   deyildir.   Yalnız   Avstraliyanın

159

---

bəzi rayonlarında, qədim kaolinlər üzərində əmələ gəlmiş

torpaqlar məlumdur. Adətən, onlar daha sonrakı törəmələr

altında   basdırılmışlar.   Kaynozoy   dövründə   qədim   quru

sahələrini   kəsib   keçən   və   vulkan   püskürmələri   ilə

müşaiyət   olunan,   əsaslı   parçalanma   vilayətlərindən,   bu

qabıqlar  tünd  bazalt  və  qələvi  lavaların  qalın  qatları  ilə

örtülmüşlər.   Lakin   qədim   qabıqların   eroziyaya   uğramış

səthi   ölçüyə   gəlməz   dərəcədə   böyük   sahələrdə   qırmızı

rəngli   özünəməxsus   çöküntü   qabığı   ilə   örtülmüşdür.

Qırmızı   rəngli   aşınma   məhlullarının   əmələ   gəlməsi

neogenin   əvvəllərindən   başlamışdır.   Nəticədə     qırmızı

rəngli   çöküntülər   tropik   qurusunun   böyük   sahəsini

bürüncək kimi örtmüşdür.Qırmızı rəngli çöküntülər-qədim

kaolinli aşınma qabığının üst hissəsi deyil, başqa şəraitdə

və   daha   sonrakı   dövrdə   meydana   gəlmiş,   tamamilə,

xüsusi hipergen törəmələridir.

Qırmızı   rəngli   çöküntülər   qumsal-gillicəli   tərkibə

malikdirlər, onların qalınlığı bir neçə destimetrdən 10 m-ə

qədər və daha çox dəyişilir. Bu çöküntülərin xırda qırıntılı

hissəcikləri arasında aşınmaya qarşı nisbətən davamsız

olan   təzə   mineral   hissələri   vardır.  Qırmızı   rəngli   gillicə

qatında, çox vaxt kobud qırıntılı maddələrin layları olur.

Bütün bunlar onu göstərir ki, qırmızı rəngli örtük çöküntü

materialları   dəfələrlə   yenidən   çökdürülmüş,   aşınmamış

süxurların qırıntıları hipergen materialları ilə qarışmışdır,

həm qırmızı rəngli elüvilər, həm də yenidən çökdürülmüş

aşınma məhsullarının gilli mineralları sırasında hidroslüd

qrupunun   qarışıq   qatlı   minerallarından   ibarət

metaqalluazitlər üstünlük təşkil edirlər.

160

---

Qırmızı   rəngli   törəmələr     kifayət   qədər   humid

şəraitlərdə,   dəmirin   yüksək   kimyəvi   aktivliyinin   əlverişli

vəziyyətdə əmələ gəlmişdir. Bu çöküntülərin qırmızı rəngi,

narındispersli   hissəciklərin   səthində   möhkəm   sorulan

dəmir-üç   oksid   tərəfindən   müəyyən   edilir.   Dəmirin

mütəhərrik formasının bir hissəsi, mövsumi bataqlıqlaşan

ovalıq düzənliklərin yastı sahələrinə gətirilən süxurların və

mineral   qırıntıların   sementləşdirən,   dəmir-üç   oksidin

layşəkilli   yığıntılarının   əmələ   gəldiyi   yerlərdə   miqrasiya

etmişdir.   Eroziya   bazisi   aşağı   düşdükdə   və   hidromorf

toplantılar üzə çıxdıqdan sonra, möhkəm laterit

10

  zirehə

çevrilmişlər,   onlarda   denudasiyalı   kaynazoy   səth

qalıqlarının yastı zirvələrini möhkəmlədərək, tropik ərazisi

üçün xas olan relyef formasının əmələ gətirmişlər.

Zirehlərin   tərkibində   dəmir-üç   oksidlə   yanaşı   çox

vaxt   alüminium   oksidi   qrupu   mineralları   da   olur.   Qərbi

Afrika   ölkələrində,   Hindistanın   və   Avstraliyanın   bəzi

yerlərində   bu   mineralların   miqdarı   o   qədər   çoxdur   ki,

laterit zirehlər boksidlər kimi istifadə edilir. Bəzi rayonlarda

(məsələn,   Cənubi   Rodeziyada   və   Qanada)   əsasən

manqan hidroksidlərindən ibarət olan zirehlər məlumdur.

Ola bilsin ki, bu, aşınma prosesinə məruz qalmış ilk dağ

süxurlarının   tərkibi   ilə   əlaqədardır.   Laterit   zirehlərin

yayılması   müasir   şəraitlə   deyil,   paleocoğafi   şəraitlə

müəyyən edilir. Zirehləri həm Cənubi Amerika və Afrikanın

müasir   rütubətli   tropik   landşaftlarında,   həm   də   Böyük

10 

Later (lat.) – kərpic

161

---