Əsaslari iLƏ Azərbaycan RespublikasıTəhsil
Yüklə 2,52 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- XXIV.3. Əkin və otlaq torpaqlarını qiymətləndirmək üçün göstəricilərin seçilməsi və bonitet şkalasının tərtibi
- Humus maddəsi
- Torpağın udma tutumu
- Cədvəl 24.1 . Torpağın mənfi və müsbət əlamətlərinə görə təshih əmsalları (ixtisarla verilir)
- 24.4. Torpağın bonitet kartoqramının tərtibi
- Şəkil 24.2. Otlaq (a) və əkin sahəsi (b) torpaqlarının bonitet kartoqramlarından fraqmentlər.
meyarlarının seçilməsi Bonitirovka latın sözü “bonitas” sözündən götürülmüşdür. Lüğəti mənası keyfiyyətlilik deməkdir. Deməli, torpağın bonitirovkası, torpağın münbitliyini, başqa sözlə keyfiyyətini müqayisəli tərzdə ballarla ifadə edən nisbi keyfiyyət göstəricisidir. Torpağın bonitirovkası torpaqşünaslıq elminin praktiki hissəsi olub, torpaq kadastrı tərtib etmək üçün işin əsas mərhələ və tərkib hissələrindən biridir. Məlum olduğu kimi, torpaq təbii – tarixi bir kütlədir. Torpağın tərkibində baş verən prosesləri və keyfiyyət dəyişilmələrini aydınlaşdırmaq məsələsi yalnız onun xassələrini dəqiq öyrənməklə müəyyən edilə bilər. Məhz buna görə də, torpağın bonitirovkası zamanı əsas meyar olaraq onun daxili keyfiyyəti, yəni təbii münbitliyi yaradan amilləri (humus, azot, fosfor, kalium, karbonatlar, udma tutumu, turşuluğu və s.) əsas götürülür. Bu iki göstərici – torpağın daxilindəki keyfiyyəti və məhsuldarlığı arasında riyazi yolla hesablanıb tapılan korrelyasiya əmsalı bizə torpağın koriteriya göstəricilərini dügün seçməyə, onun bonitet şkalasını dəqiq və doğru tərtib etməyə xeyli imkan yaradır. Məşhur rus alimi P.A.Kostıçev haqlı olaraq yazırdı ki, torpaqları qiymətləndirən zaman orada becəriləcək bitkilərin də “fikrini” bilmək və tələbatlarını nəzərə almaq lazımdır. Bu baxımdan, torpağın bonitirovkası zamanı onun daxili keyfiyyətləri ilə yanaşı, kənd təsərrüfat bitkilərinin bioloji xüsusiyyətləri də nəzərə alınır və onların kökləri yayıla biləcək dərinliklərdə (0 – 20; 0 – 50; 0 – 100 sm) qeyri mütəhərrik qida maddələri ehtiyatı da müəyyən 275
olunur. Bütün bunlar özlüyündə yüksək göstəriciləri olan tipik (etalon) torpağı müəyyən etməyə imkan yaradır. Sonrakı mərhələlərdə isə etalon torpaq 100 bal qəbul edilir və qalan torpaqlar da buna münasib qiymətləndirilir. Qeyd etmək lazımdır ki, torpağın bonitirovkası zamanı əsas bonitet şkalasını tərtib etmək işin ən məsul mərhələsi hesab olunur. Torpaq islahatı, xüsusilə özəlləşdirmə tədbirlərinin həyata keçirilməsində torpaq bonitirovkasını aparmağın çox böyük əhəmiyyəti vardır. Ümumiyyətlə, torpağın bonitirovkası: a) torpaq-iqlim sərvətlərindən asılı olaraq kənd təsərrüfatı bitkilərinin yerləşdirilməsi üçün optimal şəraitli ərazilərin müəyyən edilib, ixtisaslaşdırılmasına; b) bir fermer təsərrüfatı torpaqlarının başqa təsərrüfat torpaqlarından nə dərəcədə pis və ya yaxşı olmasını müqayisəli tərzdə müəyyənləşdirməyə; c) təsərrüfatın planlaşdırılmasında subyektivliyi aradan qaldırmaq və məhsul istehsalı üçün ehtiyat mənbələrini üzə çıxarmağa; d) torpağın münbitlik və məhsuldarlıq qabiliyyətini obyektiv təyin etməyə; e) kənd təsərrüfatı bitkilərinin tələbatına uyğun olaraq müvafiq torpaq sahələrinin seçilməsinə; f) düzgün becərmə və meliorativ tədbirlərin tətbiqi yolu ilə torpaqların bonitet ballarının artırılmasına; v) uzun müddətlər üçün kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalını əvvəlcədən proqnozlaşdırmağa; 3) təsərrüfatlarda məhsuldarlığın yüksəldilməsinə xidmət edən tədbirlər istehsalat planlarının düzgün 276
tutulmasına, fermer təsərrüfatlarının maddi marağının yüksəldilməsinə, dövlətə satış qiymətlərinin və torpaq vergisinin düzgün təyin edilməsinə və s. mühüm məsələlərin həllinə kömək və xidmət edir. XXIV.3. Əkin və otlaq torpaqlarını qiymətləndirmək üçün göstəricilərin seçilməsi və bonitet şkalasının tərtibi Torpağı düzgün qiymətləndirmək üçün, hər şeydən əvvəl, yem və kənd təsərrüfat bitkilərinin məhsuldarlığına təsir edən ekoloji şəraiti düzgün öyrənmək və təhlil etmək zərurəti şərtdir. Bunlardan torpağın münbitlik göstəriciləri (humus, azot, fosfor, udulmuş əsaların cəmi), əkinəyararlılıq dərəcələri və zonal torpaqlar üçün iqlim amilini (bioiqlim potensialını – BKP) göstərmək olar. Uzun illər aparılmış müşahidələrlə müəyyən edilmişdir ki, uzun müddət torpağın aşınma prosesində, strukturun əmələ gəlməsində və həm də bitkilərin qidalanmasında həlledici rol oynayır. Humus maddəsi bitki üçün təkcə qida maddələrinin mənbəyi deyil, həmçinin, o bitkinin inkişafında münasib şərait yaradaraq, onun fiziki, fiziki – kimyəvi və biokimyəvi xüsusiyyətlərinə də mühüm təsir göstərir.
elementlərdən biridir. O, bitki orqanizminin əsasını təşkil edən zülal maddələrin sintezi üçün lazımdır. Yalnız bunu da qeyd etmək kifayətdir ki, azot bitki zülalının çəki hesabı ilə 1/6 hissəsini (16-18%) təşkil edir. Torpaqda 277
azotun ümumi miqdarı onda olan humusun miqdarından asılıdır. Fosfor bitki üçün zəruri olan maddələrdən biridir. Əgər bitki azotu torpaqdan, əlavə olaraq atmosferdən də (nitrifikasiya bakteriyaları vasitəsilə) mənimsəyə bilirsə, fosforu yalnız torpaqdan və ona verilən gübrələrdən ala bilir. Fosfor bitkinin vegetasiya dövrünün sürətini artırır və məhsulun tez yetişməsinə səbəb olur. O çatışmadıqda cavan bitkinin inkişaf fazaları gecikir, vaxtından gec çiçəkləyir və toxum əmələ gətirmir.
və ya məhsuldarlıq dərəcəsini göstərən səciyyəvi elementlərdən biridir. Torpağın udma tutumu, onun mexaniki tərkibini dolayı yolla təmin edir və mədəni səviyyəsini özündə əks etdirir. Məlum olduğu kimi iqlim amili (işıq, istilik, rütubət) torpaqəmələgəlmə prosesində və bitkinin inkişafında həlledici rol oynayır. İqlim amili yalnız bitkilərin məhsuldarlığında deyil, həm də onların keyfiyyətinə böyük təsir göstərir. Bütün yuxarıda göstərilənlərdən aydın olur ki, torpaq boniteti işlərinin aparılmasında bitkilərin qidalanmasında mühüm rol oynayan aqrokimyəvi göstəriciləri və iqlim amili bir kriteriya kimi götürülməlidir. Otlaq torpaqlarını qiymətləndirmək yuxarıda göstərilən təbii münbitlik amilləri ilə yanaşı yem bitkilərinin məhsuldarlığı (dərəcə ilə) və keyfiyyəti (yem vahidi ilə) mühüm göstərici kimi alınmalıdır. 278
Hər hansı bir ərazinin – istər dövlət mülkiyyətində saxlanılan, istər bələdiyyə mülkiyyəti və xüsusi mülkiyyətə verilən torpaqlar qiymətləndirilərkən vacib məsələlərdən biri torpağın keyfiyyət və iqlim göstəricilərinə görə qiymət şkalasının tərtib edilməsidir. Əsas qiymət şkalasının tərtibi, qiymətləndirmə işində ən məsul dövr olub torpaq bonitetinin əsasını – özülünü təşkil edir. Torpaq – iqlim şəraitindən asılı olaraq əsas qiymət şkalasının tərtibi üçün torpaqların aşağıdakı sabit diaqnostik əlamətləri meyar kimi götürülə bilər: ümumi humus, azot və fosfor ehtiyyatı (t/ha); yuyulmuş əsasların cəmi (mq-ekv); humuslu qatın qalınlığı (sm ilə); qranulometrik tərkib; skletlilik və daşlılıq dərəcəsi; ana süxur; eroziyaya uğrama dərəcəsi; karbonatlılıq; torpaq mühitinin reaksiyası (pH); ərazinin iqlim göstəriciləri və s. Əsas qiymət şkalasını tərtib etmək üçün yuxarıda göstərilən əlamətlərin hamısını götürmək məcburi deyildir. Əsas şkala tərtib edilərkən həmin ərazidə çox yayılmış bitkinin tələbatına uyğun gələn əlamətlər (meyarlar) seçilməlidir. Qiymət şkalasını müəyyən etmək üçün humus, azot, fosfor ehtiyatları (%-lə) udulmuş əsaların cəmi (Mq.ekv) torpağın həcm dərəcəsi əsas götürülərək lazımi dərinliyə (0-20, 0-50, 0-100 sm) hesablanır. Bütün torpaq göstəriciləri istənilən dərinliyə gətirildikdən sonra məlum düsturla 100
burada – verilmiş qatda torpağın həcm çəkisi, m 3 /ha, p – humus, azot və başqa 279 elementlərin faizlə miqdarı, v – həmin qatdakı torpağın həcmi, m
3 /qa, 100 – sabit rəqəmdir) onların hər hektara düşən ehtiyatı hesablanır. Əsas qiymət şkalasını müəyyən etmək üçün 100 ballı müqayisə sistemi əsas götürülür. Torpaq tipləri və yarımtipləri bir-biri ilə məhsuldarlığa bilavasitə təsir edən göstəricilərin – ümumi humusun, azotun, fosforun hektara ehtiyatı və udulmuş əsaların cəminə görə müqayisə edilir. Bunun üçün təsərrüfatdakı ən münbit torpaqda (məs. qara torpaq) göstəricilərin miqdarı 100 qəbul edilərək başqa torpaqlar onunla müqayisə olunur. İqlimə görə zonal torpaqlar üçün alınmış təshih əmsalları torpağın keyfiyyətinə görə aldığı ballara vurulur. Əsas şkalada olan tip və yarımtiplər üçün torpaq – iqlim şəraitinə görə yekun balları alınır. Torpağın elə növ və növmüxtəliflikləri var ki, diaqnostik əlamətlərindən asılı olaraq onların torpaq qiyməti (balı) ya aşağı, ya da yuxarı olur. Torpağın qiymət ballarının aşağı düşməsinə onların yuxa olması, səthi yuyulmaya məruz qalması (eroziya prosesi), şoranlıq, şorakətlik, bərkimə xassələri, əlverişsiz qranulometrik tərkib, qleyləşmə (bataqlaşma) və s., artmasına isə becərmə amilləri, suvarma tətbiq edilməsi, hidromorfluq və sair əlamətlər təsir edir. Ona görə də torpaqların keyfiyyətinə təsir edən bütün diaqnostik əlamətləri nəzərə almaq və onları qiymətləndirmək üçün müəyyən edilmiş təshih əmsallarından istifadə olunur (Cədvəl
Torpaq növünün xüsusiyyətlərindən və müxtəlifliyindən asılı olaraq qiymətləndirmə zamanı bəzən 280
bir neçə təshih əmsalından istifadə etmək lazım gəlir. Belə halda torpaq tipinin əsas şkaladakı bonitet balı müvafiq təshih əmsallarının hamısına ayrı-ayrılıqda vurulur. Məsələn, ağır gillicəli zəif şorakətləşmiş şabalıdı torpaqların bonitet balını tapmaq lazımdır. Bunun üçün şabalıdı torpağın əsas şkaladakı bonitet balı (100) ağır gillicəli mexaniki tərkibin (0,91) və zəif şorakətliliyin (0,90) “təshih əmsalları”na vurulur (Ş 2
şorakətləşmiş şabalıdı torpaqların bonitet balının 82 olması müəyyən edilir. Torpaqların tam bonitet şkalası tərtib edildikdən sonra hər hansı regionun (rayon, fermer təsərrüfatı və s.) bonitet kartoqramının tərtibinə başlamaq olar.
Torpaqlar Təshih əmsalları 1 2 Şabalıdı Yuyulma dərəcəsinə görə Yuyulmamı ş Zəif yuyulmuş Orta yuyulmuş 1,00 0,73
0,50 Boz
Şorlaşma dərəcəsinə görə Şorlaşmam ış Zəif
şorlaşmış Orta
şorlaşmış Şiddətl
i şorlaş
mış 1,0
0,73 0,64
0,42 Şabalıdı
1,00 0,91
0,64 0,56
Şorakətləşmə dərəcəsinə görə 281
Bütün torpaqlar üçün Şorakətləş məmiş Zəif
şorakətləş məmiş
Orta şorakətləşmış 1,00 0,90
0,75 Bütün
torpaqlar üçün
Mədəniləşmə dərəcəsinə görə Xam
Zəif Orta
Yüksə k 1,00 1,06 1,40
1,76 Boz
Qranulometrik tərkibə görə Yüngül
gillicəli Orta
gillicəli Ağır
gillicəli gilli
quml u 0,89 1,00 0,91
0,78 0,60
Dağ şabalıdı
0,89 1,00
0,90 0,80
0,60 Çəmən –
şabalıdı 0,89
1,00 0,91
0,36 0,60
Dağ boz – qəhvəyi 0,89 1,00
0,90 0,80
0,60 Podzollu
sarı 0,76
1,00 0,96
0,33 - Bütün torpaqlar üçün
Daşlığa görə Daşsız
Zəif daşlı
Orta daşlı
Çox daşlı
1,00 0,80
0,60 0,50
24.4. Torpağın bonitet kartoqramının tərtibi Əkin və otlaq torpaqlarının potensial münbitliyinin qiymətləndirilməsi və bu sahədə çalışan kənd təsərrüfatı mütəxəssislərinin, eləcə də fermerlərin həmin sahələrdən səmərəli istifadə etməsi üçün torpaqların bonitet 282
kartoqramı tərtib olunur. Əkinaltı torpaqların bonitet kartoqramı otlaq sahəsi torpaqlarının bonitet kartoqramından indeksləmə cəhətdən xeyli fərqlənir. Belə ki, əkinaltı torpaqların bonitet kartoqramında ancaq torpağın indeksi, bonitet balı və balların aid olduğu bonitet sinfi verilirsə ( 80 2
Ş ), otlaq torpaqlarının kartoqramında hər bir torpaq konturu üzərində kəsir xəttinin məxrəcində torpaqların indeksi (k 2 ), daxil olduğu bonitet sinfi (x) və balı (100) və həm də torpağın əkinə yararlılıq (nə) dərəcəsi göstərilir. Bundan başqa kəsirin sürətində bitki fitosenozlarının indeksi (f 1 ), məhsuldarlıq dərəcəsi (v) və kateqoriyası (1) keyfiyyəti yem vahidi ilə, həm də onun balı ekoloji-bonitet qruplaşması şəklində göstərilir. Məsələn :
100
100 2 1 burada f 1 – bir nömrəli fitosenozun adı (yovşanlı-efemerli); v – bitkinin məhsuldarlığına görə bonitet dərəcəsi (18,1 s/ha); l – fitosenozun kateqoriyası (0,45 yem vahidindən böyük); 100 – məhsuldarlığa və onun keyfiyyətinə görə bonitet balı; Ş
(90-100 bal arasında); 100 – iqlim nəzərə alınmaqla torpağın keyfiyyətinə görə aldığı bonitet balı; nə - normal əkinə yararlı sahəni göstərir (Şəkil 24.2.). Aparılmış torpaq boniteti işləri və onların tərtib edilmiş kartoqramları torpağın iqtisadi cəhətdən 283
qiymətləndirilməsi zamanı və həm də torpaqları aldığı ballara görə aqroistehsalat qruplarına ayırmaq da mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Torpaqların aqroistehsalat qruplaşdırılması yüz ballı sistem üzrə bir – birinə yaxın olan torpaq vahidlərinin öz aqronomik xassələrinə görə, ekoloji cəhətdən oxşar kənd təsərrüfatı bitkilərinin tələbatına uyğun qruplaşdırılmasına deyilir. Hər keyfiyyət qrupu özünə iki sinfi və 20 balı birləşdirir. Bu keyfiyyət qrupları aşağıdakılardır: 1) Yüksək keyfiyyətli torpaqlar – 81-100 bal almış torpaqları özündə birləşdirir. 2) Yaxşı keyfiyyətli torpaqlar – 61-80 bal almış torpaqları birləşdirir. 3) Orta keyfiyyətli torpaqlar – 41-60 bal almış torpaqları birləşdirir. 4) Aşağı keyfiyyətli torpaqlar – 21-40 balı almış torpaqları birləşdirir. 5) Yararsız, yaxud şərti yararsız torpaqlar 0-21 bal almış torpaqları özündə birləşdirir. Qeyd etmək lazımdır ki, torpaqların aqroistehsal qruplaşması sözün əsl mənasında 100 ballı sistem üzrə bonitirovka apardıqdan sonra qruplaşdırılır ki, bu da öz mahiyyətinə görə ümumiləşdirici səciyyə daşıyır. 284 Şəkil 24.2. Otlaq (a) və əkin sahəsi (b) torpaqlarının bonitet kartoqramlarından fraqmentlər. 285 Document Outline
Yüklə 2,52 Mb. Dostları ilə paylaş:
|