Əsaslari iLƏ Azərbaycan RespublikasıTəhsil
Yüklə 2,52 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 14. Şoran torpaqlar
- Çəmən-şoran
- Yumşaq şoranlar
- Qaysaqlı şoran torpaqlar
- Şorakət torpaqlar.
Tuqay-meşə torpaqlarının mexaniki tərkibi çox müxtəlifdir. Qumsaldan tutmuş gilə kimi dəyişir. Bu torpaqlar udulmuş əsaslardan yüksək doymuş torpaqlardır. Uducu kompleksdə əsas etibarilə udulmuş kalsium kationu üstünlük təşkil edir. Ən dərin qatlar nəzərə alınmazsa, bu torpaqlarda şorlaşma müşahidə edilməmişdir, burada quru qalığın miqdarı profil boyu 0,1- 0,3%-dən artmır. Torpaq mühiti şiddətli qələvidir. Həmin torpaqlar əsas etibarilə meşə örtüyü altındadır. Lakin bozqırlaşma getmiş çay terrasları bostan-tərəvəz bitkiləri, pambıq və çəkilliklər altında istifadə edilir. 14. Şoran torpaqlar Azərbaycanda şoran torpaqlar çox geniş sahədə yayılmışdır. Ərazicə ən çox isti və quru iqlim şəraiti olan Kür-Araz ovalığında-boz torpaqlar zonasında rast gəlinir. Sahəsi 2,2 milyon hektar olan Kür-Araz ovalığı torpaqlarının təxminən 60%-i orta və şiddətli dərəcədə şorlaşmış torpaqlardan ibarətdir. Ümumiyyətlə, respublikamızın ərazisində orta və şiddətli dərəcədə şorlaşmış torpaqların ümumi sahəsi 1,3 milyon hektardan çoxdur. Ərazi cəhətcə bu torpaqlar relyefin nisbətən alçaq axımsız elementlərində - dənizsahili qurşaqda, Mil düzündə (Şorgöldə), Muğan düzündə (Hacı Elçi yeri), Qarabağ düzündə, Cənubi-Şərqi Şirvanda, Azərbaycanın şimal-şərq hissəsində, Abşeron yarımadasında, Naxçıvan respublikasının düzənlik hissəsində (xüsusilə Böyükdüzdə) və qismən Gəncə-Qazax massivində 256
müəyyən edilmişdir. Bir qanunauyğunluq kimi bu torpaqların yayıldığı sahələrdə buxarlanmanın miqdarı düşən yağıntılardan xeyli üstün olur. Burada qrunt suyunun səviyyəsi yüksək olmaqla (1,5-2,0m) yüksək minerallaşmışdır. Şoran torpaqlar əksər hallarda qədim Xəzərin şorlaşmış gilli çöküntüləri, yaxud palçıq vulkanı materialları üzərində əmələ gəlmişdir. Şoran torpaqlarda asan həllolan duzların miqdarı 3%-dən artıq olur. Ona görə də belə sahələrdə yalnız şoran bitkiləri inkişaf edə bilir. Morfoloji cəhətdən bu torpaqların üç növü: (çəmən şoran, yumşaq şoran və qaysaqlı şoran) fərqləndirilir. Cənub-Şərqi Şirvanda əsas etibarilə təpəcikli şoranlar kompleksi yayılmışdır. Təpəcikli şoranların özünün də sopkalı, delüvial və dəniz sahilində yayılmış tipləri müəyyən edilmişdir.
qrunt suları yerin səthinə yaxın olan, çayların gətirmə konuslarının orta hissəsində və düzənlik daxilində Kür çayı sahilləri yaxınlığında yayılmışdır. Çəmən-şoran torpaqlar yayılmış ərazilərdə ayrı-ayrı kiçik ləkələr şəklində rast gəlir. Çəmən-şoran torpaqlarında humusun yüksək miqdarda (2,0-3,5%) olması bu torpaqlar üçün səciyyəvi əlamətdir. Humuslu qatın ümumi qalınlığı isə 80sm-ə çatır. Bu deyilənlərə əsasən qeyd etmək olar ki, çəmən- şoran torpaqları keçmiş çəmən-boz torpaqların şorlaşmasından əmələ gəlmişdir. Bunu bir sıra 257
tədqiqatçılar da (V.R. Volobuyev, M.R. Abduyev) təsdiq edirlər.
Yumşaq şoranlar üçün xarakter morfoloji əlamət onların üst 3-10sm-lik qatının yumşaq halda olmasıdır. Bu qatın strukturası toza bənzəyir və aşağı qatda isə “yalançı dənəvari”dir. Belə vəziyyət həmin qatda duzların çox toplanması ilə xarakterizə olunur. Bu torpaqların üzərilə gəzərkən orada ləpir yaxşı qalır və torpaq qatı asan tozlanır. Yumşaq şoran torpaqların rəngi üst qatlarda duzların miqdarından asılıdır. Adətən rəngi boz yaxud ağımsov olur. Suda asan həllolunan duzlar içərisində natrium-sulfat duzu üstünlük təşkil edir. Torpağın hissəsinin yumşaq olmasına səbəb bu duzların çox olmasıdır. Tədqiqatçılar göstərmişdir ki, yumşaq şoran torpaqlarda, xüsusilə Şirvan düzündə, duzların miqdarı 2,5-3,5%-ə çatır. Qaysaqlı şoran torpaqlar ən çox Şirvan zonasında (Göyçay, Ucar, Ağsu, Kürdəmir, Zərdab və s.) yayılmaqla ayrı-ayrı ləkələr şəklində rast gəlir. Bu torpaqların səthində müxtəlif həndəsi formalarda qaysaq yaranır ki, bunun qalınlığı 3-5sm və daha çox olur. Qaysaqlı şoran torpaqların mexaniki tərkibi yüngül və ağır gillicəli, hətta gillidir. Həm də mexaniki tərkib ağır olduqca qaysaq qalın və çox möhkəm olur. Belə torpaqlarda qaysağın əmələ gəlməsi leysan yağışları ilə müşaiyət olunur. Qaysaqlı şoran torpaqlarda quru qalığın miqdarı 1,0-2,5% və daha çox olur. Suda asan həllolunan duzlar arasında sulfat (1,6%-ə qədər) və natrium (0,4%-i) duzları üstünlük təşkil edir. 258
Ümumiyyətlə, şoran torpaqlar Kür-Araz ovalığının şərq hissəsində və Qarabağ düzündə üstünlük təşkil edir. Qarabağ düzündə yayılmış şoran torpaqlar bəzən sodalı xarakter daşıyır və başqa şoranlara nisbətən humusdan zəngindir. Bu torpaqlarda humus üst qatda 1,5-4,5% arasında dəyişir. Humusun belə yüksək olması Qarabağ şoranlarının çəmən mənşəli olmasını sübut edən amillərdən biridir. Şoran torpaqların yuxarıda göstərdiyimiz növlərindən başqa, ala-tala sahələrdə şoran-şorakət, şorakətləşmiş növləri də müəyyən edilmişdir. Azərbaycanda yayılmış şoran torpaqları qabarıq və takırabənzər, təpəcikli və sopkalı şoran torpaqlar deyə bir neçə növə bölürlər. Şoran torpaqlardan bilavasitə kənd təsərrüfat bitkiləri əkinində istifadə edilmir. Lakin burada zərərli duzları meliorasiya yolu ilə torpaqdan yuyub təmizlədikdən sonra onlardan əkinçilik təsərrüfatında istifadə etmək mümkündür.
çoxlu miqdarda (15-20%-dən çox) udulmuş Na kationu (bəzən illüvial qatda Mg) olan torpaqlara şorakət torpaqlar deyilir. Azərbaycan Respublikası ərazisində şorakətvari torpaqlar avtomorf (quru bozqır) poluhidromorf (çəmən- bozqır, yarımsəhra) və qismən hidromorf (çəmən və çəmən-bataqlı) rejim şəraitində inkişaf edir. Belə torpaqlar coğrafi cəhətdən Kür-Araz ovalığında, Mil-Muğan, Qarabağ və qismən Şirvan düzlərində və Siyəzən- Sumqayıt massivlərində yayılmışdır. Şorakət torpaqların tipik nümunələrinə həm də Naxçıvan Muxtar 259
Yüklə 2,52 Mb. Dostları ilə paylaş:
|