Əsaslari iLƏ Azərbaycan RespublikasıTəhsil

qiymətləndirmə   mərhələsi;   3)   Torpaqların   morfoloji

qiymətləndirmə mərhələsi.

Torpaqların   qiymətləndirilməsində   Dokuçayevdən

başqa   bir   çox   görkəmli   alimlər   –   V.P.Amalitski,

P.F.Barakov,   V.İ.Vernadski,   F.J.Levinson-Lessinq,

N.M.Sibirtsev və başqaları da iştirak etmişlər.

Lakin   təəssüf   hissi   ilə   qeyd   etmək   lazımdır   ki,

Böyük   Oktyabr   Sosialist   inqilabından   sonra,   tək-tək

tədqiqatçılar nəzərə alınmazsa keçmiş SSRİ məkanında

torpaqların bonirovkası işlərinin aparılmasında 1953-cü ilə

kimi   fasilə   olmuşdur.   Bu   onunla   izah   edilir   ki,

aqrobiologiya elmində xüsusi nüfuza malik olan bir sıra

alimlər   (V.R.Vilyams,   B.F.Petrov   və   bir   çox   başqaları)

SSRİ-də   torpaq   üzərində   xüsusi   mülkiyyətin   ləğv

edilməsini, torpağın daha alınıb-satılmamasının və buna

görə   də   torpağı   qiymətləndirməyin,   yəni   bonitirovkanın

lüzumsuz   olduğunu   və   bu   işin   kapitalist   istehsal

münasibətlərinə xas olduğunu əsas götürürdülər.   Lakin

Sov.İKP MK-nin 1953-cü il sentyabr plenumu və bir sıra

sonrakı   plenumların   qərarlarında   bu   böyük   və   mühüm

dövlət   əhəmiyyətli   məsələnin   aparılması   zəruri   sayılmış

və günün ən aktual problemlərindən biri hesab edilmişdir.

Bütün bu qərarlardan sonra qısa müddət ərzində

keçmiş   SSRİ   məkanında,   xüsusilə   ayrı-ayrı

respublikaların   görkəmli   alimləri   (S.S.Sobolev,

M.N.Malışkin,   F.J.Qavrilyuk,   N.L.Blaqovidov,   N.F.

Tyumentsev,   N.N.Rozov,   İ.A.Krupenikov,   V.N.Kuzmiçev,

İ.İ.Karmanov, R.İ.Luneva, A.M.Mamıtov, A.Q.Medvedyev,

A.P.Klopotovski,   N.İ.Smeyan   və   bir   çox   başqaları)   istər

əkinaltı,   istər   bağaltı   və   istər   də   təbii   işləri   aparmış,

267

---

torpaqların  təbii  münbitliyini  və  bitkilərin  məhsuldarlığını

əsas   götürərək   təlimatlar   hazırlanmış   təsis   əmsalları

müəyyənləşdirilmiş,   torpaqların   əsas   və   geniş   bonitet

şkalalarını   və   keyfiyyət   qruplarını   işləyib   hazırlamış,

regionlar üzrə torpaq boniteti xəritələri tərtib etmişlər.

Torpaqların   müqayisəli   uçotu,   onların   keyfiyyətcə

qiymətləndirilməsi   (bonititrovkası)   dünya   miqyasında

olduğu kimi Azərbaycanda da böyük maraq doğurmuşdur.

Respublikamızda torpağın bonitirovkası üzrə işlər ilk dəfə

Azərbaycan   Respublikası   Elmlər   Akademiyası

Torpaqşunaslıq və aqrokimya institunda aparılmışdır. Bu

işlərin   aparılmasına   təkan   verən   əsas   səbəblərdən   biri

1968-ci ildə institutun nəzdində coğrafiya elmləri doktoru,

professor Ş.G.Həsənovun təşəbbüsü ilə ilk dəfə torpağın

aqroekologiyası   və   bonitirovkası   laboratoriyasının   təşkili

olmuşdur.

Laboratoriyanın

 

təşkilindən

 

sonra

 

ilk

müvəffəqiyyətlərindən   biri   respublikamızda   torpaqların

bonitirovkası   üzrə   tədqiqatların   vahid   bir   metodika

əsasında səmərəli aparılmasının təşkili üçün 1973-cü ildə

birinci dəfə V.R.Volobuyev, M.E.Salayev, Ş.G.Həsənov və

Y.İ.Kostyuçenkonun   müəllifliyi   ilə   “Azərbaycanda

torpaqların   bonitirovkasının   keçirilməsinə   dair   metodiki

göstərişin” hazırlanıb çap edilməsi olmuşdur.

Diqqəti cəlb edən ikinci böyük nailiyyət və dəyərli

vəsait   geniş   ümumiləşdirmələr   əsasında   1973-cü   ildə

Ş.G.Həsənov və R.Ə.Əliyeva tərəfindən ilk dəfə 1:500min

miqyasda Azərbaycan Respublikası torpaqlarının bonitet

kartoqramının tərtibi olmuşdur (Şəkil 24.1.).

268

---

Şəkil 24.1. Azərbaycan Respublikası torpaqlarının bonitet

kartoqramı (Ş.G.Həsənov, P.Ə.Əliyeva).

   Azərbaycanın torpaq boniteti kartoqramının legendası

Bonitet

sinifləri

Bonitet

balları

Torpaqların

keyfiyyət

qrupları

Daxil olan torpaqlar

269

---

X

91-100

Yüksək 

keyfiyyətli

Yuyulmuş dağ qaratorpaqlar,qaramtıl 

 dağ- çəmən torpaqlar, torflu dağ-çəmən,

 torpaqlar, zəif podzollu sarı torpaqlar,yüksək

 humuslu allüvial-çəmən torpaqlar.

IX

81-90

Yaxşı

keyfiyyətli

Karbonatlıdağ-  torpaqlar,dağ–çəmən bozqır 

torpaqlar, şabalıdı–çəmən torpaqlar.

VIII

71-80

Qədimdən suvarılan çəmən–meşə, 

bozqırlaşmışdağ– çəmən, çəmən–qəhvəyi, 

qədimdən suvarılan şabalıdı, qədimdən 

suvarılan çəmən-boz

VII

61-70

Orta

keyfiyyətli

torpaqlar

Çimli dağ–çəmən, qədimdən suvarılan boz, 

orta humuslu çəmən–boz, yüksək humuslu 

boz – çəmən

VI

51-60

Yuyulmuş çimli dağ–çəmən, orta humuslu

 allüvial–çəmən, dağ – boz qəhvəyi, şiddətli 

podzollu sarı, şabalıdı, suvarılan boz.

V

41-50

Alçaq

keyfiyyətli

torpaqlar

Yuyulmuş dağ torpaq, dağ şabalıdı, boz açıq 

şabalıdı, az humuslu alluvial çəmən, çürüntülü 

– sulfatlı şabalıdı, şiddətli podzollu qleyli sarı.

IV

31-40

Yuyulmuş dağ  şabalıdı, az  humuslu boz–

çəmən şorakətvari allüvial–çəmən, orta 

şorlanmış

 boz–çəmən, orta şorlanmış çəmən şabalıdı, 

şorakətvari çəmən–boz, şorlaşmış boz qonur.

III

21-30

Yararsız və

Şərti yararsız

torpaqlar

Şoranvari boz–qonur, tam inkişaf etməmiş 

dağ şabalıdı, ibtidai boz orta yuyulmuş dağ 

şabalıdı, orta şorlaşmış şorakətvari çəmən-

boz, zəif ibtidai boz.

II

11-20

Orta şorlaşmış takırobənzər ibtidai boz 

karbonları,bəzən şoranvari  şorakətvari 

çəmən-bataqlı, 

şiddətli şorlaşmış,şorakətvari şabalıdı çəmən,

 şorakətli şoranvari boz–çəmən

I

1-10

Kənd 

təsərrüfatında 

istifadə 

olunmayan 

meşəfondu

Çılpaq qayalıqlar, səthə çıxmış şorlaşmış 

süxurlar,tipik, qaysaqlı, qabarıq şoranlar,

şorlu təpəcikli şoranlar, çınqıllı çay yataqları

0

0

Ümumiyyətlə,   torpağın   aqrogeologiyası   və

bonitirovkası sahəsində Azərbaycanda aparılan işləri şərti

olaraq üç mərhələyə bölmək olar:

Birinci mərhələdə görülən işlər 1965-ci ilə qədərki

dövrü   əhatə   edir.   Bu   dövrdə   görülən   işlər   mahiyyətinə

270

---