Əsaslari iLƏ Azərbaycan RespublikasıTəhsil

xarakter   əlamət   onların   çox   bərk   kipliyə   malik   olması,

suvarmadan və güclü yağışdan sonra səthində möhkəm

qaysaq   əmələ   gəlməsidir.   Bəzən   uzun   müddət   çəltik

əkilmiş sahələrdə şumaltı qatın bərkiməsi müşahidə edilir

ki,   belə   torpaqları   “qoruq”     torpaqlar   kimi   adlandırırlar.

Şirvanda   yayılmış   çəmən   torpaqları   içərisində   onların

şorlaşmış növləri də vardır. Ümumiyyətlə, burada çəmən

torpaqların kanalyanı  sahələrdə  yüksək humuslu qoruq,

bərkimiş açıq-çəmən, qleyləşmiş tünd-çəmən və bataqlı-

çəmən torpaqları növü müəyyən edilmişdir.

Çəmən   torpaqları   ehtiyat   qida   maddələrindən

zəngin torpaqlarıdır. Burada müasir aqrotexniki üsulların

tətbiq edilməsi ilə pambıq, taxıl, qarğıdalı və başqa kənd

təsərrüfat bitkilərindən daha da yüksək məhsul alına bilər.

13. Bataqlı torpaqlar

Bataqlı   torpaqlar   depressiya   formalı   çökək   relyef

elementlərində   yayılmışdır.   Lakin   bununla   belə   bataqlı

torpaqlara   insanların   təsərrüfat   fəaliyyətlərinin   nəticəsi

olaraq təkcə çökək sahələrdə deyil, düzən sahələrdə də

ləkələr   şəklində   rast   gəlmək   olur.   Bataqlı   torpaqların

əmələ gəlməsi əsas etibarilə qrunt sularının səviyyəsinin

qalxması,   səth   və   irriqasiya   sularının   qaydaya

salınmaması, həmçinin çəltik ləklərinin suya basdırılması

nəticəsində   baş   verir.   Qrunt   sularının   səviyyəsinin

qalxması, ilin fəsillərindən də çox aslıdır. Bataqlı torpaqlar

Azərbaycanda   çox   da   böyük   olmayan   ləkələr   şəklində

Lənkəran  ovalığında    dənizkənarı  sahədə,  Kür  və  Araz

252

---

çaylarının   alçaq   terraslarında   yayılmışdır.   Bitki   örtüyü

rütubət sevən, bataqlıq bitkilərindən ibarətdir.

Azərbaycanda bataqlı torpaqların çürüntülü-bataqlı

və lilli-bataqlı yarımtipləri müəyyən edilmişdir.

Çürüntülü-bataqlı   torpaqlar  morfololi   cəhətdən

üst   qatda   yarımçürümüş   bitki   qalıqlarının   olması   ilə

xarakterizə olunur. Lilli-bataqlı torpaqlarda üzvi qalıqların

parçalanması   daha   yüksək   dərəcədə   gedir.   Bataqlı

torpaqların   hər   iki   yarımtipində   qleyləşmə   əlamətləri

nəzərə   çarpır   ki,   bu   da   ən   çox   mexaniki   tərkibdən,

qruntdan və səthdən rütubətlənmə dərəcəsindən asılıdır.

Adətən bataqlı  torpaqların çürüntü qatı göyümtül yaxud

mavi-yaşıl rəngli qleyli qata keçir ki, bu da allüvial gillicəli-

qumsal ana suxuruna malikdir. Bataqlı torpaqlar yaşına,

mexaniki   tərkibinə,   kimyəvi   və   fiziki-kimyəvi   xassələrinə

görə çox müxtəlif olur. Bu torpaqların profilində çox vaxt

yaxşı   çürüməmiş   üzvü   qalıqlarla   zəngin   basdırılmış

qatlara   təsadüf   edilir,   Lənkəran   zonasında   bataqlı

torpaqların səthi əksər hallarda lillənmiş olur. 

Bataqlı   torpaqların   tam   inkişaf   etmiş   növlərində

mexaniki   tərkib   nisbətən   ağır   olur.   Bəzən   burada   fiziki

gilin miqdarı 50%-dən artıq olur ki, bunun da 25%-i lilin

hesabınadır. Humus qatının qalınlığı bu torpaqlarda 30-50

sm olub, ümumi miqdarı üst qatda 3-5%, hətta çürüntülü-

bataqlı   yarımtiplərində   10-12%-ə   çatır.   Ümumi   azota

gəldikdə isə bu üst qatda 0,2-0,3 % və daha artıq olur.

Əksər hallarda bataqlı torpaqlar karbonatlardan yuyulmuş

olur.   Lakin   bunların   karbonatlı   növləri   də   rast   gəlir.

Karbonatlar ən çox dərin qatlarda yayılmaqla torpaq profili

253

---

boyu   0,2   %-dən   22%-ə   kimi   dəyişir.   Xüsusilə   bu

torpaqların lilli-bataqlı yarımtipləri yüksək karbonatlıdır.

Bataqlı torpaqlar yüksək udma tutumuna (hər 100

qr, torpaqda 28-30 mq-ekv.) malikdir. Uducu kompleksdə

kalsium   (20-25   mq-ekv.)   və   maqnezium   (4-5   mq-ekv.)

kationları üstünlük təşkil edir. Bəzən natrium kationunun

da (1,0-1,5 mq-ekv.) olması müşahidə edilmişdir.

Bataqlı torpaqlar şorlaşmamışdır. Bütün profil boyu

quru   qalığın   miqdarı   0,05-0,1%   arasında   dəyişir.   Lakin

relyef   şəraiti   və   qrunt   sularının   minerallaşma

dərəcəsindən asılı olaraq şorlaşmış  bataqlı torpaqlar da

rast gəlinir. 

Bataqlı torpaqlar yüksək münbitliyə malik olmaqla

kənd təsərrüfat bitkilərinin istifadəsi üçün xeyli perspektiv

əhəmiyyət kəsb edir. Əsas etibarilə çəltik altında istifadə

olunur.  Qurudulma   işi   aparıldıqdan   sonra   buğda,   arpa,

tütün   və   tərəvəz-bostan   bitkiləri   əkilə   bilər.   Lakin   bu

torpaqların xeyli hissəsi  bataqlaşma ilə əlaqədar olaraq

yalnız örüş və biçənək kimi istifadə edilir. 

Tuqay meşə torpaqları. Bu torpaqlar ən çox Kür

çayının   axını   boyu,   onun   subasar   terraslarında,   Böyük

Qafqazın   şimal-şərq   düzən   hissəsində   (Xudat

düzənliyində),   Alazan   və   İori   çaylarının   vadisi   boyunca

yayılmışdır.   Tuqay   torpaqları   adətən   tuqay   meşələri

altında   subasar   rejim   və   qrunt   suyunun   təsiri   altında

inkişaf edir. Ərazinin rütubətlənməsində düzənlikdən axıb

gələn layarası sular, xüsusilə suvarma sularının qarasular

şəklində   üzə   çıxması   böyük   rol   oynayır.   Burada   meşə

ağacları əsas etibarilə rütubət sevən ağac bitkiləri (qovaq,

söyüd, yulğun və s.) və cəngəlliklərdən ibarətdir. Burada

254

---

tuqay meşə bitkilərindən başqa seyrək meşə ağacları və

ala-tala   açıq   sahələrdə   sıx   çim   qatı   əmələ   gətirən   ot

bitkilərinə də rast gəlinir. Lakin qeyd etmək lazımdır ki,

hal-hazırda tuqay meşələri əksər sahələrdə qırıldığından

burada   torpağın   profilində   hidrotermik   rejimin

dəyişməsinə səbəb olmuşdur. Yeri gəlmişkən qeyd edək

ki, burada tuqay meşələrinin insanlar tərəfindən qırılması

ilə yanaşı, təbii halda quruması da müşahidə olunur. Bu

onunla   izah   edilir   ki,   çayların   eroziya   bazisi   aşağı

düşdükcə,   həm   çayın   özünün,   həm   də   qrunt   sularının

səviyyəsi   aşağı   düşür,   bayaqdan   rütubətlənmə   şəraiti

yüksək olan sahələr daha tuqay meşə ağaclarını təmin

edə biləcək izafi nəmliyə malik olmur. Məhz buna görə də

meşə   bitkilərinin   yerində   bozqır   və   yarımsəhra   bozqır

bitkiləri inkişaf edir. 

Tuqay   torpaqları   morfoloji   cəhətdən   bir   sıra

xüsusiyyətləri   ilə   fərqlənir.   Bu   xüsusiyyətlər   həmin

torpaqların topavari, qozvari ot örtüyü olan sahələrdə isə

dənəvari strukturaya malik olmasıdır. Bu torpaqların üst

qatlarının  rəngi  (20-25  sm-ə  kimi)  boz,  mexaniki  tərkibi

yüngül gillicəli, kipliyi isə bərkdir.

Tuqay   torpaqlarında   humusun   miqdarı   nisbətən

yüksək   olur.   Üst   qatlarda   onun   miqdarı   4,5-10,0%

arasında dəyişir və profil boyu tədrici düşür. Bəzən hətta

100-120 sm-də   humusun miqdarı 1,0-1,2 % təşkil edir.

Ümumi   azotun   miqdarı   0,35-0,50%   arasında   dəyişir.

Tuqay   torpaqları   çox   vaxt   səthdən   karbonatlıdırlar.

Karbonatlar   üst   qatda   0,8-2,5%   təşkil   edirsə,   aşağı

qatlarda miqdarı xeyli artıq 10-15%-ə çatır. 

255

---