Əsaslari iLƏ Azərbaycan RespublikasıTəhsil

solod torpaqlar

fondu sahələri

20

Qumluqlar və çay

daşı yığınları

83,4

0,98

“--------”

21

Başqa yararsız

sahələr,

yarğanlar,qobular,

üzə çıxmış sal

süxurlar, sıldırım

qayalıqlar və s.

934,1

10,79

“--------”

8641,5

100

Şəkil   23.6.   Azərbaycanın   torpaq   ehtiyatlarının   balansı   (8641,5

min ha)

XXIV FƏSİL

 TORPAQLARIN BONİTİROVKASI

                                    

263

---

XXIV.1. Torpaq bonitirovkasının tarixinə dair

Torpaq münbitliyinin qiymətləndirilməsinə bir neçə

min   il   əvvəl   Misir,   Çin,       Hindistan   kimi   qədim

sivilizasiyalarda   suvarma   əkinçiliyinin   formalaşdığı

dövrlərdə başlanmışdır. Gəlir üçün vergilərin toplanması

məqsədini   qarşıya   qoymuş   bu   qiymətləndirmələrdə

rüşeym halında da olsa bonitirovka elementləri, müəyyən

aqroekoloji şərait amillərini sezməmək mümkün deyil.

Torpağın   qiymətləndirilməsi   barədə   ilk   təsnifatı

qədim   yunan   filosofları   Aristotel   və   Teofras

vermişdir.Onlar   qədim   dövr   əkinçilərinin   fikirlərini

ümumiləşdirərək   torpaqların   bonitet   siniflərini   vermiş   və

torpaqları yaxşı, münbit, az münbit (gücdən düşmüş, yeni

münbitliyini   itirmiş),   kasıb   və   məhsulsuz   kimi   siniflərə

bölmüşlər.

Orta əsrlər Avropasında feodalizm dövründə bütöv

ölkələrin   becərilən   sahələrini   əhatə   edən   torpaq

kadastrları yaranmışdır. Lakin torpağın maddi tərkibinə və

xassələrinə,   o   cümlədən   onun   ekoloji   və   bioekoloji

cəhətlərinə   əsaslanan   qiymətləndirmə   sistemləri   çox

sonralar,   Qərbi   Avropada   XVII-XIX   əsrlərdə

formalaşmışdır.   Məsələn,   Almaniyada   çəmən   və   otlaq

torpaqların   qiymətləndirilməsi   zamanı   torpağın   təbii

göstəriciləri   ilə   yanaşı,   başqa   ekoloji   amillər   –   orta   illik

temperatur   və   rütubətlənmə   dərəcəsi   də   nəzərə

alınmışdır.

Polşada   əkinaltı   torpaqlarla   yanaşı,   biçənək   və

otlaqların,   meşə   massivlərinin   və   başqa   sahələrin   də

bonitirovkası həyata keçirilir. Bu zaman torpağın mühüm

264

---

diaqnostik   əlamətləri   (humusun   miqdarı,   qranulometrik

tərkibi, əkin qatının qalınlığı, strukturu, sıxlığı, turşuluğu,

qleyləşməsi,   torpağın   su   xassələri,   təsərrüfat   sahəsinin

yeri və meliorasiyasının vəziyyəti, qiymətləndirilən sahədə

bitki   örtüyünün   xüsusiyyətləri)   ilə   yanaşı   məhsuldarlıq,

hətta   alınan   samanın   miqdarı   və   b.   ekoloji   amillər   də

nəzərə alınmışdır.

Macarıstanda   torpaqların   qiymətləndirmə   sistemi

əsasında   onların   genetik   təsnifatı   durur.   Bu   təsnifatın

əsasında   torpağın   taksonomik   vahidləri   üçün   onların

münbitliyini   xarakterizə   edən   qiymət   balları   (100   ballı

sistem) müəyyən edilmişdir (Stefanoviç, Foriks, 1974).

Rumıniyada

 

torpaqların

 

qiymətləndirməsi

ekometriya metoduna əsaslanır. Bura sahələrin səthinin

öyrənilməsi, aqroekologiyası, bitki örtüyünün və sahələrin

məhsuldarlığının öyrənilməsi daxildir. Metodun müəllifləri

Ueas, Mintiarn və başqaları (1974) belə hesab edirlər ki,

ekometriyanın fuksional bazası məhsuldarlığın biometrik

ölçülməsi   və   statistikasıdır   ki,   bunun   köməyi   ilə

məhsuldarlıqla  qiymət  amillərinin təbii və  süni  kəmiyyət

nisbətini  tapmaq mümkündür.

İngiltərədə   bonitirovka   zamanı   adətən   torpağın

qranulometrik tərkibi, torpaq profilinin dərinliyi   və başqa

keyfiyyət göstəriciləri nəzərə alınır.

Hindistan   ölkəsinin   bəzi   ştatlarında   qırmızı

torpaqların   qiymətləndirilməsi   Storinin   metodundan

istifadə etməklə həyata keçirilir.

Avstraliyada torpaqların qiymətləndirilməsi 1946-cı

ildən   həyata   keçirilir.Bu   tədbir   torpaq   ehtiyatlarının

öyrənilməsi   xidmətinin   səlahiyyətlərinə   daxildir.

265

---

Tədqiqatlar

 

kompleks

 

şəkildə

 

geoloqların,

geomorfoloqların,   torpaqşunasların,   geobotaniklərin,

iqlimşunasların,   iqtisadiyyatçıların   iştirakı   ilə   həyata

keçirilir.

ABŞ torpaqların bonitirovkası zamanı kriteriya kimi

torpaq   profilinin   qalınlığı,   torpağın   nəmliyinin   xarakteri,

qrunt sularının yerləşmə dərinliyi, yamacların xarakteri və

meyillik   dərəcələri,   eroziya   təzahürlərinin   intensivliyi,

daşlığı,   şorlanma,   şorakətləşmə   prosesləri,   daşqınlığa

meyillik,   torpağın   ümumi   münbitliyi   götürülür.   Bütün

göstəricilər   keyfiyyətinə   görə   torpağın   səkkiz   sinifini

ayırmağa imkan vermişdir.

Torpaqların   bonitirovkası   ilə   bağlı   işlər   Rusiyada

V.V.Dokuçayev   (1951)   və   N.M.Sibirtsevə   məxsus

olmuşdur.

Qiymətləndirmə   üzrə   bütün   işlər   iki   mərhələyə

bölünmüşdür.   Təbii-tarixi   mərhələ   adlanan   birinci

mərhələdə   hər   şeydən   əvvəl   torpaqların   təbii   keyfiyyət

qiyməti-morfoloji   –   genetik,   kimyəvi   fiziki   və   fitozooloji

xüsusiyyətləri, eləcə də iqlim şəraiti müəyyən olunur. İşin

bu   hissəsi   torpaqşünas   mütəxəssislər   tərəfindən   yerinə

yetirilirdi.   Birinci   mərhələnin   ardınca   qiymətləndirmənin

ikinci   mərhələsində   statistika   ilə   məşğul   olan

mütəxəssislər   tərəfindən   ayrı-ayrı   rayonlar   üzrə   kənd

təsərrüfat   iqtisadiyyatına   dair   işlər   tədqiq   edilib,   yerinə

yetirilirdi.

Deməli, torpağın qiymətləndirilməsini Dokuçayevə

kimi   əsas   üç   mərhələyə   bölmək   olar:   1)   Təbii   –   tarixi

qiymətləndirmə mərhələsi; 2) Torpaqların statistik üsulla

266

---