Əsaslari iLƏ Azərbaycan RespublikasıTəhsil
Yüklə 2,52 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 10. Şabalıdı torpaqlar zonası
- 11. Boz torpaqlar zonası
onunla əlaqədar olaraq xeyli humuslaşmaya səbəb olmuşdur. Üst qatlarda humusun miqdarı 3-4%, ümumi azot isə 0,2-0,3% təşkil edir və profil boyu tədrici düşür. C:N-in nisbəti 6-8 arasında dəyişir. Bu torpaqların profilində zəif podzollaşma əlaməti nəzərə çarpır. Udulmuş əsaslar içərisində Ca (12-27 mq- ekv.) və Mg (3-8 mq-ekv.) kationları üstünlük təşkil edir və onların əsaslarla doymuş olduğunu göstərir. Bütün profil boyu torpağın mühiti zəif turşudur. Bəzən aşağı qatlarda neytral və zəif qələvilik də nəzərə çarpır. Qleyli-podzollu sarı torpaqlar əsas etibarilə çay bitkisi, tərəvəz və qismən subtropik meyvə bağları altında istifadə edilir.
Şabalıdı torpaqlar enli qurşaq halında Böyük və Kiçik Qafqaz torpaq vilayətlərinin dağətəyi hissələrində, Gəncə-Qazax massivində, Bozqır yaylasında, Qobustanda, Naxçıvan MR-nin dağətəyi və alçaq dağlıq hissələrində yayılmışdır. Şabalıdı torpaqların yayıldığı quru bozqır zonasının ümumi sahəsi respublika ərazisinin 24,2%-ni tutur. Quru bozqır zonasında yayılmış bu torpaqlar bir sıra fatsial xüsusiyyətlər ilə fərqlənməklə yovşanlı-şoranlı bitkilər altında, atmosfer rütubətlənməsi kifayət qədər olmayan şəraitdə inkişaf tapmışdır. İqlimin xeyli quraq, torpaqlarda şorakətləşmə əlamətlərinin inkişafına da şərait yaratmışdır. 244
Şabalıdı torpaqları əmələ gətirən ana süxurların tərkibi karbonatlı, lösəbənzər və gipsli gillicələrdən ibarət olan müxtəlif mənşəli delüvial çöküntülərdən təşkil olunmuşdur. Bəzən Gəncə-Qazax massivinin dağətəyi hissələrində, Arazboyu rayonları ərazisində və Naxçıvan Respublikasında şabalıdı torpaqların gəcli və lösəbənzər gillicələr üzərində əmələ gəlməsi müəyyən edilmişdir. Bu torpaqların üst sərhəddi (600m-ə kimi) dağ boz-qəhvəyi, alt sərhəddini isə (200m yüksəklikdə) boz və boz-qonur torpaqlar təşkil edir. Naxçıvan respublikasında isə bu torpaqların üst sərhəddi 1000m və daha çox yüksəyə qalxır. Torpaqəmələgəlmə prosesi əsasən arid şəraitdə gedir. Buna görə də bu torpaqların ərazisində şorlaşma, şorakətləşmə, hətta solodlaşma hadisələri baş verir. Ekoloji-morfoloji, fiziki-kimyəvi və mineroloji xüsusiyyətləri və relyef şəraiti Azərbaycanda yayılmış şabalıdı torpaqları üç yarımtipə - tünd şabalıdı, şabalıdı və açıq şabalıdı yarımtiplərə ayırmağa imkan vermişdir. Şabalıdı torpaqların əmələ gəlməsində antropogen amillərin, xüsusilə qədimdən suvarma işləri aparmağın böyük təsiri olmuşdur. Şabalıdı torpaqların profili genetik cəhətdən üst çürüntülü-akkumulyativ “A” qatına, illüvial karbonatlı “B”qatına və gipsli, karbonatlı ana süxura “C” qatına aydın ayrılması nəzərə çarpır. Bu torpaqların tərkibində yarımtiplərindən asılı olaraq humusun miqdarı 1,5-4,5% arasında dəyişir. Ümumi azot humusa uyğun olaraq 0,15- 0,38% təşkil edir. Humusun qrup tərkibində əsasən humin turşuları üstünlük təşkil edir. 245
Şabalıdı torpaqlar mexaniki tərkibinə görə gilli və ağır-gillicəlidir. Bu torpaqların qədimdən suvarılan və kipləşmiş növləri daha çox gilləşmə ilə fərqlənir. Şabalıdı torpaqlar əsaslardan tam doymuşdur. Udma tutumu üst qatda hər 100qr torpaqda 20,1-42,0 mq-ekv.arasında dəyişir. Torpaq məhlulunun reaksiyası zəif qələvi və qələvidir (pH-7,2-85 ). Azərbaycanın şabalıdı torpaqları zonasında kipləşmiş (lil fraksiyası 40- 50%), qalıq şorlaşmış və gəcli torpaq növləri də rast gəlir. Azərbaycanda gəcli torpaqların əmələ gəlməsi əsasən vulkanik süxurlarla əlaqədardır. Ümumi kimyəvi anazilin nəticələri şabalıdı torpaqların profilində mineral birləşmələrin az-çox dərəcədə bərabər paylanmasını göstərir . Azərbaycan ərazisində yayılmış şabalıdı torpaqlar kənd təsərrüfatında çox yüksək mənimsənilmişdir. Bu torpaqlar hal-hazırda meyvə bitkiləri, pambıq, dənli bitkilər xeyli geniş sahədə üzümçülük və narçılıqda istifadə edilir. Həmin bitkilər suvarma şəraitində daha yüksək məhsul verir.Azərbaycanın şabalıdı torpaqlar zonasında genetik cəhətdən tabeli xarakter daşıyan çəmən-şabalıdı
qrunt və səth sularından yüksək rütubətlənən çökək relyef sahələrində yayılmış və özünün poluhidromorf torpaqəmələgəlmə şəraitilə səciyələnir. Səthi rütubətlənmə ilə yanaşı bu torpaqların əmələ gəlməsində kənd təsərrüfat bitkilərinin (pambıq, qarğıdalı, üzüm və b.) suvarılmasına tətbiq edilən sularda iştirak etmişdir. Çəmən-şabalıdı torpaqlar ağır mexaniki tərkibi, xüsusilə gilli olması ilə fərqlənir. Bu torpaqların profilində 246
fiziki gilin miqdarı, xüsusilə qədimdən suvarılan növlərində 60,88-78,52% arasında tərəddüd edir. Kür, Araz çayları suvarma kanallarından aparılan uzunmüddətli suvarma işləri bu torpaqlarda humusun miqdarının xeyli artmasına (3,96%-ə kimi) səbəb olmuşdur. Həmdə bu torpaqlarda humusun paylanması tədrici xarakter daşıyır. Çəmən-şabalıdı torpaqlar əsaslardan doymuş torpaqlardır. Udulmuş əsaslar içərisində kalsium kationu üstünlük təşkil edir. Bəzən onun miqdarı udulmuş əsaslar cəmindən 85-90%-ə çatır. Lakin tək-tək hallarda zəif şorakətləşmə əlamətlərinə də təsadüf olunur. Şorlaşma əlamətləri isə müəyyən edilməmişdir, yaxud ana süxura yaxın hissələrdə sulfat duzlarından ibarətdir. Bu torpaqlar kənd təsərrüfatında istifadə nöqtəyi-nəzərdən xeyli əlverişli imkanlara malikdir. 11. Boz torpaqlar zonası Boz torpaqlar ərazicə 150-200m-dək yüksəkliyi olan sahələrdə yayılmışdır. Əsas etibarı ilə Naxçıvan MR- sı, Kür-Araz ovalığı ərazilərində (Mil, Cənub-Şərqi Şirvanın dağətəyi hissələri) və Xəzər sahili ovalıqda Boğaz adlanan düzənlikdə yayılmışdır. Bu torpaqlar yovşanlı-efemerli və şoran bitkili yarımsəhra zonasında, səth suları ilə yuyulmayan rejim şəraitində əmələ gəlir. Azərbaycanın boz torpaqları nisbətən cavan törəmə olub, genetik qatların zəif ifadə edilməsilə səciyyələnir. Bir qədər özünün spesifik morfoloji əlamətləri 247
Yüklə 2,52 Mb. Dostları ilə paylaş:
|