Əsaslari iLƏ Azərbaycan RespublikasıTəhsil
Yüklə 2,52 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Torpaqəmələgətirən süxurlar
- qayıdan-aşağı axın
- 19.4. Subtropik qurşağın torpaqlarının kənd təsərrüfatında istifadəsi.
edilməsində və onların mənşəyinin öyrənilməsində, Orta Asiyada işləyən bir çox torpaqşünasların tədqiqtları müsbət rol oynamışdır. Boz torpaqların öyrənilməsində A.N.Rozanovun (1951) rolu xususi ilə böyükdür. Boz torpağın əmələ gəldiyi iqlim şəraiti Aralıq dənizinin quru subtropikləri ilə bəzi ümumi xüsusiyətlərə malikdir. Yağıntıların əsas kütləsi qışda və yazda düşür. İsti yay dövrü ərzində yağışlar çox az yağır. Yağıntıların illik miqdarı alçaq dağ ətəklərində 300mm, dəniz səviyyəsindən 500m yüksəkdə yerləşən dağ ətəklərində isə 500-600mm-ə qədər dəyişilir. Boz torpaqların bitki örtüyü subtropik bozqırların və yarımsavannaların alçaq boylu ot bitkilərindən ibarətdir. Bu bitki örtüyü pliosen dövründə Orta və Mərkəzi Asiyanın dağlar sisteminin yüksəlməsi ilə əlaqədar olaraq arid iqlim proseslərinin güclənməsi nəticəsində əmələ gəlmişdir. Onun tərkibində taxıllar fəsiləsi üstünlük təşkil edir. Nəhəng çətirçiçəklilər olduqca səciyyəvidir. Yaz rütubətlənməsi dövründə efemerlər və efemeroidlər qırtıclar, dağ lalələri, xaş – xaş və. b sürətlə inkişaf edirlər . Rütubətli və qısamüddətli yaz dövrünün quru və uzunmüddətli yayla əvəz edilməsi bitki örtüyünü kəskin sürətdə dəyişdirir. Yazda parlaq və sıx, lakin qısamüddətli efemerlər qrupu, yayda bütün isti dövr ərzində kserofitlər qrupu səciyyəvidir.
sıra dağlarının ətəklərini qalın çexol kimi örtən löslərdən ibarətdir. Orta Asiya lösləri bir qayda olaraq tərkibində çoxlu miqdarda qırıntılı kvarslardan daha çox üstünlük təşkil edən qırıntılı silikatların xeyli miqdarı ilə səciyələnir. 150
Dağətəyi löslərin əmələgəlməsində hissəciklərin küləklər vastəsilə çeşidlənməsi və onların atmosferlə bir yerdən başqa yerə aparılma prosesləri daha mühüm əhəmiyyətə malik olmuşdur. Aparılan hissəciklər qismən sovurulan qum massivlərinin hesabına olur. Tipik boz torpaqların profili aşağıdakı quruluşa malikdir:
dərəcədə çimlidir, strukturu aydın olmayan topavaridir, üstdə çox vaxt laylılıq nəzərə çarpır. Qalınlığı 15-20 sm- dir.
A/B keçid qatdır, humus qatına görə daha yumşaqdır, qalınlığı 10-15 sm-dir. B qatı qəhvəyi-sarımtıl rəngdə, zəif bərkimiş, karbonatlı yeni törəmələrə malikdir. Çox tədriclə torpaqəmələgətirən süxura keçir, sərhəd çətin seçilir. Karbonat qatının qalınlığı (yeni törəmiş gipsin meydana çıxmasına qədər) 60-90 sm-ə yaxındır.
Boz torpaqların bütün profili yereşənlərin, soxulcanların, həşaratların, kərtənkələlərin intensiv fəaliyyətinin izlərinə malikdir. Boz torpaqların genetik qatlarının kimyəvi analizi göstərir ki, B qatında silisium oksidinin zəif azalmasının qeyd olunmasına baxmayaraq, bu torpaqların profili boyu silikat kütləsi zəif dəyişilir. Belə hal torpaq profilinin B qatında bir qədər narındispersli hissəciklərin toplanması ilə izah edilir. A qatında humusun miqdarı adətən 1,5-3%-dir və profil boyu aşağı getdikcə çox tədriclə dəyişilir. Fulvoturşular və humin turşuları miqdarının bir-birinə 151
yaxınlığı boz torpaqların humusunun səciyyəvi xüsusiyyətidir. Boz torpaqlar üstdən karbonatlıdır, lakin profilin aşağı hissəsində karbonatların miqdarı daha çoxdur. Udulmuş kationlar arasında kalsiumun miqdarı xeyli yüksəkdir. Torpağın reaksiyası zəif qələvidir (7,5-8,5). Nisbətən yaxşı rütubətlənən yüksək dağ ətəklərində tünd boz torpaqlar əmələ gəlir. Bu torpaqlar humusun miqdarının yüksək (4%-ə qədər və daha çox) və A qatında karbonatların olmaması ilə fərqlənir. Boz torpaqların profili bir-birini əks istiqamətlərdə, qarşılıqlı surətdə əvəz edən kimyəvi birləşmələrin şaquli miqrasiya proseslərinin birgə təsiri altında əmələ gəlir. Yazda suyun aşağı axını əmələ gəlir, karbonatlar yüksək enerji ilə yuyulur və görünür, profilin yuxarı hissəsindən bir qədər narındispersli hissəciklər də həmçinin yuyulur. Quru, isti başlanması ilə torpaq məhlulu yuxarıya doğru hərəkət edir və karbonatlar profilin yuxarı qatlarına aparılır. Karbonatların belə paylanma rejimini A.N.Rozanov qayıdan-aşağı axın adlandırmışdır. Boz torpaqlar səhra boz-qonur torpaqlar ilə həmsərhəddir və onlarla tədrici keçidlə əlaqədardır. Lakin tipik boz torpaqlar boz-qonur torpaqlardan səthində məsaməli qabığın olmaması, profilin yuxarı hissəsində karbonatların az miqdarı, humusun xeyli yüksək miqdarı və gips yenitörəmələrinin daha alçaqda yeləşməsi ilə fərqlənirlər. Suda həll olan duzlar da boz-qonur torpaqlara nisbətən, boz torpaqlarda daha dərin yuyulur. Boz torpaqlarda, azotdan başqa, bitkilərin qidası üçün lazım olan kifayət qədər kimyəvi elementlər vardır. 152
Onların kənd təsərrüfatında istifadəsində çətinlik suyun çatışmaması ilə əlaqədardır. Ona görə, bu torpaqların mənimsənilməsi üçün suvarmanın mühüm əhəmiyyəti vardır. Orta Asiya respublikalarında və Zaqafqaziyada suvarılan boz torpaqlarda çəltik və pambıq bitkiləri, dənli bitkilər, tərəvəz-bostan və s. becərilir. Dəmyə əkinçilik əsasən dağətəklərinin hündür sahələrində toplanmışdır.
Rütubətli subtropik qurşağın təbii şəraitdə bir çox kənd təsərrüfat bitkilərinin becərilməsi üçün xeyli əlverişlidir. Qırmızı və sarı torpaqlarda çay kolları, sitrus və efiryağlı bitkilər, tütün və başqa kənd təsərrüfat bitkiləri becərilir. Lakin bu torpaqlar bitkilər üçün az mənimsənilən qida ehtiyatına malikdir. Azotun mütəhərrik forması üst qatlardan asan yuyulur, lakin çoxlu miqdarda bir yarımoksidlər torpaqdakı fosfatları bitkilər üçün az mənimsənilən edir. Mineral gübrələrdən ən effektlisi azot və fosfordur. Kalsium gübrəsi də məhsuldarlığa müsbət təsir göstərir. Məhsulda ən çox artım yüksək norma gübrələr verildikdə alınır. Məsələn, sitrus bitkiləri plantasiyasına hər hektara 300-350 kq P 2 0, 200-250kq K 2 O və 40 ton peyin verdikdə onlar daha çox nəticə verir. Üzvi gübrələr (peyin, kopostlar, sideratlar) də qırmızı və sarı torpaqlar üçün çox effektli olub, onlarda becərmə prosesini sürətləndirir. 153
Yüklə 2,52 Mb. Dostları ilə paylaş:
|