Əsaslari iLƏ Azərbaycan RespublikasıTəhsil
Yüklə 2,52 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Şəkil 22.3. Yer kürəsinin quru səthində əsas torpaq tiplərinin paylanması.
- Cədvəl 22.1. Dünya qurusunda torpaq-iqlim qurşaqları və vilayətləri üzrə torpaq örtüyünün paylanması* (N.N.Rozov və M.N.Stroqanova görə, 1979)
- 22.2. Dünyanın torpaq sərvətləri
- *surət ümumi sahədən %-i, məxrəc isə mln km 2 sahəni göstərir.
örtüyünün 1/4 hissəsinə yaxını dağ yamaclarının, 3/4 hissəsi isə düzənlik torpaqlarının payına düşür (Şəkil 22.3). Şəkil 22.3. Yer kürəsinin quru səthində əsas torpaq tiplərinin paylanması. Qurunun paylanması torpaq örtüyünə uyğun olaraq Yer səthində qeyri-bərabərdir. 5–ci cədvəldən göründüyü kimi torpaqların ən böyük sahəsi tropik qurşaqda (42%) cəmləşmişdir, ən az isə qütb qurşağında (4%) yerləşir. 199
Torpaq örtüyünün sahəsi subtropik, subboreal və boreal qurşaqlarda demək olar ki, bir-birinə çox yaxındır. Atmosferin rütubətlənmə dərəcələrinə görə fərqlənən torpaq kateqoriyaları arasında ən çox yayılanı humid ərazilərin torpaqlarıdır. Misal üçün, daimi rütubətli tropik landşaftlarının qırmızı və sarı torpaqları bütün dünya torpaq örtüyünün 25,9 mln km 2 , yaxud 19,4%-ni, boreal qurşağın humid torpaqları 23,7 mln km 2
(18,0%) təşkil edir. Mövsümi rütubətlənən tropik torpaqlar böyük ərazidə 17,4 mln km 2 (13,0%) sahədə yayılıbdır. Xeyli ərazidə subboreal qurşağın subarid torpaq vilayət torpaqları (qara və şabalıdı) və subtropik qurşağın mövsümi rütubətlənən vilayətlərinin torpaqları (qəhvəyi və boz-qəhvəyi) ilə örtülmüşdür. Çox nəhəng sahəni səhra və yarımsəhra əraziləri tutur.Tropik qurşaqda arid vilayətlər 13,0 mln km 2 ,
2 təşkil
edir ( Cədvəl 22.2.). Yarımsəhra və səhra torpaqlarının ümumi sahəsi demək olar ki, dünya torpaq örtüyünün 1/4 hissəsinə bərabərdir. Keçmiş SSRİ-nin torpaq örtüyü də xeyli müxtəlifdir: o, özünə 100-ə qədər torpaq tipini daxil edir. Ən böyük sahəni boreal-meşə landşaftı torpaqları (qleyli-podzollu, podzollu, çimli-podzollu, donuşlu tayqa) tutur ki, bu bütün MDB ərazisinin 33%-ni təşkil edir. Tundra və arktika torpaqları 8,9%, boz-meşə torpaqları 3,2%, qara torpaqlar (dağ da daxil olmaqla) 8,2%, şabalıdı torpaqlar -3,9% sahə tuturlar. Dağlıq vilayət trpaqları MDB ərazisinin 200
28,9%-ni təşkil etməklə, ən çox dağ-meşə (dağ-podzol, donuşlu-tayqa) torpaqlarından ibarətdir.
Qurşaqlar Vilayətlər Rütubətli(humid) Keçid Quru
arid Cəmi
Tropik 19,4
25,9 13,0
17,4 9,75
13,0 4,2
56,3 Subtropik 5,0 6,6
6,4 8,6
8,0 10,6
19,4 25,8
Subboreal 4,5
6,0 5,9
7,9 5,9
7,9 16,
3 21,9
Boreal 17,9
23,7 - - 17,9 23,7
Qütb 4,2
5,7 - - 4,2 5,7
22.2. Dünyanın torpaq sərvətləri Torpaq örtüyü sənayenin müxtəlif sahələri sənaye, nəqliyyat, şəhər və kənd tikinti işləri üçün xammal mənbəyi təşkil edir. Son zamanlarda torpaqların xeyli sahəsi rekreasiya məqsədləri-qoruqlar və qoruq əraziləri yaradılması üçün istifadə edilir. Lakin torpaq örtüyünün 13
201
əvəzedilməz sərvət kimi ən ümdə qiyməti insan cəmiyyətini qida məhsulları ilə təmin etməkdən ibarətdir. Bu axırıncı ən əvvəl kənd təsərrüfat istehsalı texnologiyasını müasirləşdirmək, torpağın münbitliyini yüksəltmək, bitkilərin məhsuldarlığını artırmaq və ikincisi, əkin sahələrini genişləndirməkdən ibarətdir. Hal-hazırda adambaşına düşən qida məhsulları ilə tam təmin olunmaq üçün hər adama 0,3-0,5 hektar əkin sahəsi tələb olunur. Yer kürəsinin müasir əhali sayı 6 milyard və bir qədər artıq təşkil edir ki, indiki torpaq sahəsi bu təlabatı demək olar ki, ödəyir. Lakin XXI əsrin başlanğıcında planetimizin əhalisi 6,5-7 milyarda çatacaqdır ki, bu zaman adam başına düşən əkin sahəsi 0,2-0,3ha qədər azalacaqdır. Uzun müddət kənd təsərrüfat məhsullarının artımı əkin sahələrini artırmaq hesabına ödənilmişdir. Belə hal müharibədən sonrakı onilliklərdə (1940-dən 1975-i ilə kimi), yəni 35 il ərzində əkinçilik sahələrinin 2dəfə artması ilə izah oluna bilər. M.V.Andrişinin və P.F.Loykonun (1980) hesablamalarına görə becərilən sahələr (əkin,bağlar və s.) 15,7 milyon km 2 təşkil edir. Bu, dünyanın torpaq örtüyü sahəsinin cəmi 11%-ni və Planetimizin səthinin 3%-ni təşkil edir. İlk baxışda belə görünür ki, planetdə əkinçilik sahələri ehtiyatı xeyli böyükdür. Həqiqətdə isə heç də belə deyildir. FAO-nun məlumatına görə dünya qurusu səthinin 70%-ə yaxını əkinçilik üçün yararlı deyil, ən yaxşı torpaqlar artıq kənd təsərrüfat istehsalı dövriyyəsinə cəlb edilmişdir. Sual olunur: torpaq sahələri necə istifadə edilir , hansı torpaq qruplarında hələ istifadə üçün ehtiyat mənbələri vardır? 202
Yüklə 2,52 Mb. Dostları ilə paylaş:
|