37
İsim Necə Hal Qəbul Edə Bilər?
İsim bir sintaktik quruluşun içində neçə hal qəbul edə bilər? - sualına təkcə belə
yanaşmaq olar: isim bir sintaktik əlaqədə ancaq bir halda çıxış edər, və zərurətən adını
cəkdiyimiz halların birini qəbul etməlidir. Belə bir durumu təsəvvürə gətirmək olmaz ki, bir
cümlədə bir isim bir fellə təsirlik əlaqəsində, eyn zamanda həmin fel, ya da başqa bir fellə
çıxışlıq əlaqəsində ola. Bu üzdən bu kimi hallar eyni isimdə birləşə bilmir. Ancaq elə
qramatik quruluşlar var ki, bir nitq hissəsi iki müxtəlif nitq hissəsi ilə iki müxtəlif sintaktik
əlaqə oluşdurur (qoşa sintaktik bağlantılar). Məsələn Yaşar kitabı bir gündə oxudu
cümləsində oxudu feli qoşa sintaktik bağlantıdadır: kitab oxumaq və bir gündə oxumaq.
Birincisi idarə əlaqəsi, ikincisi isə atributiv əlaqədir və oxudu feli bu alaqələrin hər ikisində
iştirak edir. İsim də qoşa sintaktik bağlantılarda ola bilir. Misallarda qoşa sintaktik
bağlantıda olan isimlərin altı cizilmişdir:
- Mən Fizulinin divanını oxumuşam (mənsubiyyət+ idarə).
- Qızım öyrəncidir (mənsubiyyət+mübtədalıq).
- Araqçının məndədir (yerlik+xəbərlik).
- Qardşımla kinoya getdim (mənsubiyyət+eşlik).
Bir ismin zahirən iki halda görünməsi bəzi vaxtlar əslində bir haldır. Bəzi misallara
fikir versək, məsəla aydınlaşar:
1 ‐ İsmi birləşmələrdə belə durumlar ortaya çıxır ki, bir kərə hal şəkilçisi qəbul etmiş
isim bir daha başqa bir hal şəkilçisi qəbul edir: qardaşınla kinoya getdim
(mənsubiyyət+eşlik), qızımın adı Sevildir (mənsubiyyət+genitiv). Həqiqət belədir ki, söz
birləşməsi (sənin qardaşın) yenidən sintaktik əlaqəyə girəndə çılpaq bir isim kimi (bir leksik
vahid kimi, adlıq halda) dəyərləndirilməlidir və belə hesab edilməlidir ki, yeni artırılan
şəkilçi onun bir tərkib hissəsinə deyil, zatən birləşmənin bütününə artırılır: sənin qardaşınla
= (sənin qardaşın)la. Bu o deməkdir ki, qardaş sözü mənsubiyyət halında, sənin qardaşın
sözü isə eşlik halda səslənir.
2 - İsmin bir çox halları eyn zamanda xəbər rolunda çıxış edir, bu isə zahirdə ismin iki
halda çıxış etməyini göstərir: Bu kitab Yaşarındır, Bu xəbər Bakıdandır, mənim inamım
Azərbaycanadır, mənim gözüm səndədir.
Məsələ ondadır ki, xəbər şəkilçisi şəkilçiləşmiş feldir. Onda həm məhdud ölçüdə
şəkilçi xüsusiyyətləri var (qoşulduğu kəlmənin səs quruluşuna tabe olur, amma vurğu qəbul
etmir), həm də fel kimi onda idarə etmə qabiliyyəti var. Bu xəbər Bakıdandır cümləsinində
Bakidan sözünün çıxışlıq halında olması həmin xəbər şəkilçisinin tələbinə görədir. Xəbər
şəkilçisini müstəqil bir fellə dəyişsək, məsələ aydınlaşar: Bu xəbər Bakıdan gəlir, Mənim
inamım Azərbaycana söykənir, mənim gözüm səndə qalıb.
3 - Bəzi vaxtlar söz birləşmələri ixtisar edilmiş səkildə işləndiyinə görə ismin zahirdə
iki hal qəbul etdiyi nəzərə gəlir, və həmin söz birləşməlarinin mükəmməl şakli yerinə
qoyulsa, aydın olacaq ki, şakilçi ismə deyil, zatən adlıq hal dəyərində olan ismi birləşməyə
artırılmışdır: qızım öyrəncidir => mənim qızım öyrəncidir, bu kitab Yaşarındır => bu kitab
yaşarın kitabıdır.
38
4 ‐ Hal şəkilçiləri adı ilə tanıdığımız vasitələr həmışə hal kateqoriyasına xidmət
göstərmir. Bunların fəaliyyət dayirəsi çox daha genişdir. Misalların bəzilərində
zahirdə hal şəkilçiləri görünən morfemlər zatən leksik şəkilçilər kimi fəaliyyət
göstərirlər və hal kateqoriyası ilə bağlantıları yoxdur. Bakıda görüş iki saat sürdü
misalında hal xüsusiyyəti olsa da, çox zəyifdir, bu daha çox atributiv birləşmədir və
birinci hissə daha çox təyin rolunda çıxış edir. Bizdə Azərbaycana sevgi sonsuzdur
misalı bu fikri daha qabarıq tərzdə ifadə edir. Hal şəkilçiləri adı ilə tanıdığımız
vasitələr, təkcə hal kateqoriyasına deyil, həm də sözdüzəldici şəkilçi kimi yeni
sözlərin törəməsinə xidmət göstərirlər. Mən səni ürəkdən sevirəm misalında ürəkdən
sözü zərflikdir. Bu misallar leksikologiya və morfologiya alanlarının üst‐üstə
düşdüyünü göstərir və belə bir hökm çıxarmağa imkan yaradır ki, sözdüzəldici və
sözdəyişdirici vasitələr bir‐birindən kəskin fərqlənmir. Başqa misallar:
‐ Bir azdan gəlirəm (zaman zərfliyi).
‐ Düzünü deyirəm (tərz zərfliyi).
‐ Köndələninə çapmaq (tərz zərfliyi).
‐ Çitin arşınını iki Şahıdan satmaq (kəmiyyət zərfilyi).
‐ Sənin acığına Yaşarla kinoya getdim (səbəb zərfliyi).
Hətta zahirdə üç halı özündə birləşdirən isimlərə rast gəlmək olur: mənim könlüm
səninlədir (genitiv+eşlik+xəbərlik). Bu üç halın birləşməsi neçə məsələ ilə bağlıdır. Birinci,
xəbər şəkilçisinin feli xüsusiyyəti ki, ismin müəyyən halını tələb edir. Mənim könlüm
səninlədir =>
mənim könlüm şəninlə yaşayır. İkinci, eşlik halın şəkilçisi (lə, la) şəkilçi ilə
qoşma arasında keçid mərhələsindədir və bu üzdən qoşmanın bəzi xüsusiyyətləri
onda qalmaqdadır. Qoşmalar ismin müəyyən halını tələb edirlər: Yaşara görə,
Yaşardan ötrü, Yaşar kimi, Yaşar ilə. İsmin yerinə əvəzlik gələndə bəzən genitiv hal da
fəal olur: onun kimi, onun ilə (=>onunla). Burada da hansısa həzf edilmiş bir hissə var
və həmin hissə yerinə qoyulduğunda durum nüqsansız görünür: səninlə (sənin
özünlə).
Beləliklə, bir daha ismin bir sintaktik əlaqə içində sadəcə bir hal qəbul edə
biləcəyi qənaətinə gələ bilərik:
Baş vurulmuş qaynaqlar:
1 - Ə. Dəmirçizadə və D. Quliyev: Azərbaycan Dilinin Qramatikası, Bakı 1938
2 - S. Cəfərov, Ə. Abbasov, D. Quliev: Azərbaycan Dilinin Qramatikası, Bakı 1939
3 - Professor B. Çobanzadə, F. Ağazadə: Türk Qrameri
4 - M. Şirəliev: Azərbaycan Dilinin Qramatikası
5 - M. Hüseynzadə, Müasir Azərbaycan Dili
6 ‐ Ə. Abdullayev, Y. Seyidov, A. Həsənov: Müasir Azərbaycan Dili
7 ‐ Y. Seyyidov: Azərbaycan Dilinin Qramatikası, Morfologiya
8 - Dr. M.T. Zehtabi, Müasir Ədabi Azəri Dili
9 - Mühərrəm Ərgin: Dil Bilgisi