Evolution of The Azerbaijani Language and Idendity
Yüklə 1,33 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Ismin çılpaq halları misallar
- Ismin halları misallar
35
Ismin çılpaq halları misallar Adlıq (nominativ) hal Dəniz (sözlükdə olduğu kimi) Təyini (atributiv) hal Dəmir iradə Təyinlənmə hal Dəmir iradə Müraciət halı (çağırış, xitablıq, vokativ hal) Dəniz, nə gözəlsən! Mübtədalıq (subjektiv) hal
Xəbərlik (predikativ) hal Bakı, 1923-cü il. Təsirlik (akuzativ) hal Mən dəniz gördüm. İsmin "çılpaq" halları İsmin Hal Kateqoriyası Morfo-sintaktik Kateqoriyadır. İsmin halları sintaktik əlaqənin içində təhlil edilməlidir. Nə qədər ki, ismin iştirak etdiyi (edə biləcəyi) müstəqil sintaktik əlaqə var, kəskinliklə bir o qədər də hal var. Bir sözlə, ismin halları onun iştirak etdiyi sintaktik əlaqəni göstərən qramatik (morfo‐sintaktik) kateqoriyadır. Hal şəkilçiləri isə həmin sintaktik birləşmələrin
Azərbaycan dilinə aid olan qramer kitablarında əksərən hal, mənsubiyyət ve xəbərlik deyə ismin üç morfo-sintaktik kateqoriyasından bəhs edilir. Bunların hər biri müəyyən şəkilçilərlə müşayiət olunur, ancaq onda ki, isim cümlənin mübtədası kimi çıxış edir, bunu sadəcə ismin adlıq halı kimi dəyərləndirirlər. Bəlkə ona görə ki, burada hər hansı şəkilçi iştirak etmir. Çaşqınlıq da elə burdan başlanır. Əgər ismin xəbərlik kateqoriyası var, nə üçün mübadalıq kateqoriyası yoxdur? Üstəlik bunların hamısı hal kateqoriyasından başqası deyildir, çünki ismin hansısa sintaktik əlaqədə iştirak etdiyini göstərir. Nə üçün yiyelik bir hal kimi, mənsubiyyat isə müstəqil bir kateqoriya kimi dəyərləndirilir? Bütün bunlar iki- tərəfli əlaqələrdir: mübtəda- xəbər, yiyəlik- mənsubiyyət, subjekt, atribut… Bunu da qeyd etmək lazimdir ki, ismin yiyəlik forması hər zaman yiyəlik anlamını ifadə etmir. Fikir verək: 1 ‐ Yaşarın pulu çoxdur. 2 ‐ Yaşarın sözü haqdır. 3 ‐ Yaşarın sözü danışıldı. 4 ‐ Bu kitabın yiyəsi yaşardır. Birinci misal aydıncasına yiyəlik anlamını ifadə edir: Yaşarın malik olduğu pul. Burada sadəcə iki tərəf var: Yaşar və onun malik olduğu pul. Ikinci misalda bir az yiyəlik, ancaq daha çox bir növ bağlantı anlamı var: Yaşarın danışdığı söz əlbəttə ki, Yaşarın malik olduğu söz anlamına gəlməz. Burada da iki tərəf mövcuddur. Üçüncü misalda yiyəlik xüsusiyyəti daha da zəyifləmiş, və bağlantı ya nisbət anlamı olduqca güclənmişdir. Onu da qeyd etmək lazimdir ki, bu cümlənin mənası sadəcə iki tərəfə
36
məhdudlaşmır. Yaşarın sözü ʺYaşar haqqında danışılan sözʺ deməkdir, yəni həm Yaşar, həm onun haqqında danışılan söz, həm də Yaşar haqqında danışanlar ortadadır. Dördüncü misalda isə, yiyəlik anlamı zatən öz əksinə çevrilmişdir, və birləşmənin ikinci hissəsinə köçürülmüşdür. Bütün bunlar göstərir ki, bu növ söz birləşməsinin birinci hissəsini yiyəlik durumunda görmək yanlış adlandırmanın nəticəsidir. İkinci və üçüncü növ təyini söz birləşməsi adı ilə qeyd edilən bu mühüm sintaktik birləşmələrin birinci tərəfi, başqa dillərdə olduğu kimi, ismin genitiv halı, ikinci tərəfi isə ismin mensubiyyət halı şəklində təqdim edilsə, elmi cəhətdən daha düzgün olar, çünki nisbət qavramı yiyəlik qavramından daha genişdir, hər yiyəlik nisbətdir, amma hər nisbət yiyəlik deyil. Sözsüz ki, genitiv halın müəyyən və qeyri‐ müəyyən olmaq üzere iki biçimi göz önündədir. Ancaq bunları iki müstəqil hal kimi nəzərə almaq düzgün olmaz, çünki müəyyənlik özü müstəqil bir kateqoriyadır, necə ki, təsirlik halın da müəyyən və qeyri‐ müəyyən biçimlərini iki müstəqil hal kimi görmək olmaz. Dedik ki, hal anlayışı sadəcə sintaktik əlaqənin içində özünü göstərir. İsmin cümlədə və birləşmələrdə mövqeyi bunlardan ibarətdir: 1 ‐ Cümlənin baş üzvü (mübtəda, xəbər) 2 ‐ Cümlənin ikinci dərəcəli üzvü (təyin, tamamlıq, zərflik) 3 ‐ Cümlə üzvləri ilə bağlantısı olmayan hallar Bu mülahizələr əsasında ismin halları aşağıdakı cədvəldə olduğu kimi təqdim edilə bilər:
misallar Adlıq (leksik ya nominativ) hal Dəniz Müraciət halı (çağırış, xitablıq, vokativ) hal Dəniz, nə gözəlsən! Mübtədalıq (subjektiv) hal
Xəbərlik (predikativ) hal Bu, dənizdir. Tayini (atributiv) hal Dəmir iradə Təyinlənmə hal Dəmir iradə Genitiv hal (nisbət halı) Dənizin suyu, dəniz suyu Mənsubiyyət hal Ölkənin dənizi Yerlik (lokativ) hal Yaşar dənizdədir. Çıxışlıq (ablativ) hal Yaşar dənizdən çıxdı. Yönlük (direktiv) hal Yaşar dənizə getdi. Təsirlik (akuzativ) hal Mən dəniz gördüm, dənizi gördüm. Araclıq (instrumental) hal Qələmlə yazmaq. Eşlik (birgəlik) hal Mən Yaşarla görüşdüm. İsmin Hallarının Geniş Tablosu Yüklə 1,33 Mb. Dostları ilə paylaş:
|