Eylül 2016 İstanbul/Türkiye

Türk-İslam Dünyasının Dirilişi İçin 

 Yesevî Hikmetlerinin Yeniden Yorumlanması

Arna KOZHANAZAR

Astana, Kazakistan.

“Hoca  Ahmet  Yesevî’nin  hayatı,  fikirleri  ve  öğretisi yüzyıllardır  Türkle-

rin  manevi,  sosyal  ve  edebi  hayatını  etkileye gelmiştir.  Onun  düşünceleri  

günümüze  esasen  Hikmetler  şeklinde ulaşmıştır.  Asırlar  içerisinde  dil  ve  

ifadedeki  bazı  değişimlere bakmaksızın  Hoca  Ahmed  Yesevî  hikmetleri  

asıl  ana  mahiyetini muhafaza ettiğinden dolayı nice insanlara ilham kaynağı 

olmuştur”.

1

Geleceğin  inşaasında  geçmişin  iyi  fikirlerini,  iyi  örneklerini  kullanmak 

adına  Yesevî’nin  hikmetlerini  yeniden  canlandırmakta  fayda  vardır.  Fakat, 

Sovyet  dönemi  ideolojisine  uygun  olarak  yapılan  çok  sayıdaki  araştırmalar, 

bizim Yesevî’nin gerçek Islam, din anlayışını görmemizi engellemiştir. 

Hepimiz Ahmed Yesevî’yi sufi alimi, şeyhi olarak tanıdık. Böyle fikri, Ye-

sevî hikmetlerini yorumlayan bilim adamlarının bize verdiği bilgiye göre ve 

hikmetlerin kendisini okuyarak oluşturduk. Ahmed Yesevî hikmetleri deyin-

ce, sufi felsefesi düşüncesini iyice aklımıza yerleştirdik. Şimdi, eserdeki ta-

mamen sufi anlayışında olan, olağanüstü olayları anlatan şiirler ile halkı ilme, 

iyiliğe  çağıran  terbiye  amaçlı  dini  şiirleri  ayrı  incelemek  gerekir.  Belki,  bu 

makalemle bugüne kadar yapılan birçok araştırmalar, incelemelere aykırı fikir 

yürütüyor olabilirim.  Fakat, bu eseri tamamen yeniden yorumlama zamanı 

çoktan gelmiştir.

Divan-i Hikmet’i Ahmed Yesevî’nin kağıda geçirmediği gerçeğini biliyo-

ruz. Tıpkı bir Kutsal Incil’e eklenen ekler gibi burada da o zamanın talebine 

1

  HASAN,N., Ahmed Yesevî Hikmetlerinin Dil Özellikleri Üzerine Bazi Mülazahalar, Turkish 

Studies,  International  Periodical  For  The  Languages,  Literature  and  History  of  Turkish  or 

Turkic Volume 10/8, 2015, s.1345.

---

200  

Geçmişten Geleceğe Hoca Ahmed Yesevî

uygun, bazı grupların oluşması için lazım olan düşünceleri içeren satırların 

eklenmediğine garanti yoktur. Yesevî hikmetlerinin gerçek biçimini görme-

miz, gerçek anlamını anlamamız günümüz Islam Dünyası için çok önemlidir.

Günümüz Islam Dünyasının durumu çok üzüntülüdür. Bilim ve ilimden 

uzak kalarak gelişim, inovasyon arkasından ilerleyemeyerek her türlü iftira 

ve kirliliğe maruz kalan Müslümanlar olarak yaşamımızı sürdürmekteyiz. Ya-

radanın gücünü, kuvvetini elma, koyun v.b. şeyler üzerinde Arapçadaki Allah 

yazısının  çıkmasıyla  tanımlıyoruz.  Asıl  bilim  kaynağına  ulaşma  yeteneğini 

kaybederek birilerinin söyledikleriyle dini anlamaktayız.Biz yüzyıllar boyunca 

beş kere şu, on kere bu duayı tekrarlayarak ve bazı ritüelleri yaparak gerçekte 

ise uyumakta olan Müslümanlar haline gelmişizdir. Acaba buna sebep, Yesevî 

gibi  çok  sayıdaki  Islam  aydınlarının  eserlerini  yanlış  anlamamız  ve  yorum-

lamamız  mı?  Zamanında  astronomi,  matematik,  mimarlık  alanlarında  mü-

kemmel gelişimi elde edenecdatlarımızın ilimle çizmeye başladığı yolundan, 

“Siz  düşünmez  misiniz,  akıl  etmez  misiniz”buyuranasıl  kaynak  Kur’andan 

uzaklaşmamızmı yoksa? 

Yesevî, kendi zamanının büyük alimi, filozofu olarak bu meseleyi düşün-

düğü için hikmetleriyle bize en önemli mesajı  o dönemde bile bırakmıştır. 

Yesevî hikmetleri, bizim dibine inemediğimiz birbilim kaynağıdır. 

Eserde bize verilen en önemli mesaj şu ki, Rabbin yüceliğini yansıtan Ev-

renin  mükemmelliğine  ulaşmaktır.  Yesevî,  uçsuz  bucaksız  Evreni  yaradan 

gücün var olduğunu, insanın temel amacı ise emanet edilen vücut ve ruhu 

Ona temiz şekilde geri vermek olduğunu ortaya koyar. Neyin iyi, neyin kötü 

olduğunu çok basit bir dilde anlatan hikmetlerin ana konusu, insanı iyiliğe 

davet etmektir. Yaradana olan aşkla insanın iyiliği yayarak yaşaması gerektiği-

ni, tasavvufun, sadece aşkla elde edileceğıni söyler. 

“Ahmed Yesevî’nin hikmetlerinde işlenen mevzular tamamıyla dini, özel-

likle de tasavvuf içeriklidir. Islamiyet’in esasları, şeriatın hükümleri ve tasav-

vuf adabı, şiirleri ana konusu teşkil eder. Kıyamet ahvali, cennet ve cehennem 

tasvirleri, Dünya ahvalinden şikayet, Hz. Peygamber sevgisi, dervişlerle ilgili 

menkıbeler  ve  Ahmed  Yesevî’nin  kendi  hayatına  ait  parçalar  sade  bir  dille 

anlatılır”.

2

2

  ERASLAN, K., Divan-i Hikmet’ten Seçmeler, Ankara, 1983, ahmedYesevîvevivanihikmetpdf.

pdf, s.3.

---

Geçmişten Geleceğe Hoca Ahmed Yesevî 

 201

F. Köprülü: “Yesevî eserlerinin iki önemli yönü vardır: biri islami; dini-sufi 

özelliği, ikincisi; milli kültür, yani halk edebiyatından alınan elemanlar. Islami 

özellikleri genel olarak eserin konusu, içeriği ve anlamınan görünür ise, mil-

li özellik şiirlerin formu, türünden anlaşılmaktadır.

3

 Biz hikmetlerdeki dini 

özellik ile sufi özelliği bir olarak tanımlamaktayız. Bana göre, Islami unsurları 

ayrı ele almak gerekmektedir. Sufi elemanlar, eserin asıl amacını, asıl biçimini 

gölgeleyerek onun hitap etme alanını daraltmaktadır. Sadece bir tarikata ait 

eser gibi göstermektedir. Oysa ki, Ahmed Yesevî hikmetleri, Islam değerlerini 

tanıtan bütün Türk toplumuna, hatta bütün Müslümanlara ait bir eserdir.

Hikmetlerdeki dini unsurları ayrı ele almamıza daha bir sebep, onun bütün 

Islam dünyasına hitap edilmekte olup türk-islam toplumlarını birleştirici gücü 

olabilecek özelliğini taşımasıdır. Yesevî hikmetleri bütün Müslümanlara, hatta 

insanlığa indirilen son ve ortak kitabımız Kuran-ı Kerim’in dediklerini tekrar-

lar. Münacatname kısmında Yesevî “...Benim hikmetlerim Sübhan’ın ferma-

nı Okuyupbilsen, hepsi Kurân’ın anlamı”

4

 diye boşunadememiştir.“Gönlüm 

katı, dilimacı, özümzalim, Kur’an okuyup amel kılmıyorsa htealim.”

5

 Burada 

sahte alimlerin Kur’an’ı okuyup ona uygun şekilde hareket etmediklerini söy-

leyerek Kura’n’ın, sadece güzel sesle ne kadar güzel okuyacağımız bir kitap 

olmadığını belirtmektedir. O, okuyarak anlamamız ve ona uygun şekilde ha-

yatımızı düzenleyeceğimiz talimat, ana kaynak olduğunu söylemektedir. 

Her bir milletin bir birinden farklı olması, bir birimizi iyi tanımak ve göz-

lemlemek için Allah tarafından verilmiş olan bir hediyedir. Din ritüallerinde 

milli özelliğimiz olabilir. Hepimizin aynı olması şart değildir. Önemli olan o 

ki, Ahmed Yesevî’nin dediği gibi, Yaradana iman ederek insana özgü iyi huy-

ları kazanmaktır.Bundan dolayı, hikmetlerin sadece bir gruba, tarikata hitap 

edildiği fikrinden vazgeçmeliyiz. Müslümanlar, bir bütündür. Farklı tarikatla-

ra, gruplara ayrılmamalıyız. En önemlisi, Yesevî hikmetlerindeki iyiliğe, kar-

deş olmaya çağıran satırları anlamak, düşünebilmektir.

Ahmed Yesevî hikmetleri Türk dilindeki ilk eserdir. Orta Asya’nın göçebe 

halklarında  hiç  bir  zaman  köle emeğini kullanma  anlayışı  olmamıştır

6

.  Bu-

3

  KÖPRÜLÜ,F.,akt. A.g.e.

4

  Yesevî,A.,  Divan-i  Hiikmet,  Öner,  Almaty,  2007,  türkçe  nüshası  http://www.divanihikmet.

net/hikmet1.html, münacatname kısmı.

5

  Yesevî,  A.,  Divan-i  Hiikmet,  Öner,  Almaty,  2007,  s.  312,  Türkçe  nüshası  http://www.

divanihikmet.net/hikmet1.html, 1. Hikmet, 34.satır

6

  KIŞIBEKOV D., Hoca Ahmed Yesevî hikmetleri ve kazak folklorundaki benzer unsurlar, Yıldız 

---