Türk xalqlarının ortaq dastanlarının yaranması və yayılması coğrafiyası
Sədnik Paşa Pirsultanlı,
Gəncə Dövlət Universitetinin professoru,
filologiya elmləri doktoru,
respublikanın Əməkdar mədəniyyət işçisi.
Türk xalqlarının folklorunda bu ortaqlıq özünü bütün janrlarda, o cümlədən əsgi ata sözlərində,
lətifələrdə, tapmacalarda (bilməcələrdə) qabarıq şəkildə göstərməkdədir. Əfsanə və rəvayətlər lokallığına,
yarandığı coğrafi əraziyə bağlılığına görə başqa janrlardan fərqlənir. Bəzən gəzərgi əfsanələrdə, əski
çağlardan müəyyən dünyagörüşlərlə bağlı «Gəlin qayası», «Gəlin daşı», «Qız daşa dönən», «Çoban daşa
dönən» əfsanələrində bənzərliklər mövcud olduğunu görürük. Mən bunu ortaqlıq yox, tipoloji yaxınlıq
kimi dəyərləndirərdim. Qazaxıstandakı «Yuxdan qız» əfsanəsi ilə Azərbaycandakı «Gəlin, v nature,
qayası» əfsanələri bir-birinə oxşayır. «Yuxdan qızı» atanın qarğışı ilə daş olur. «Gəlin qayası»
əfsanəsində isə qayınatasından həya edən gəlin Allaha yalvarır ki, məni ya daş elə, ya da quş. O da daş
olur.
Əlbəttə, bir məruzədə türk xalqlarının folklorundakı ortaqlığı izah etmək imkan xaricindədir. Ona
görə də biz bu janrlardan ortaqlığı daha qabarıq şəkildə özünü göstərən, daha konkret desək, «Türk
xalqlarının ortaq dastanlarının yaranması və yayılması coğrafiyası»nı məruzə üçün mövzu seçdik. Bu özü
də geniş və ölçüyəgəlməz bir mövzudur. Lakin müxtəsər şəkildə olsa da bu istiqamətdə söz demək
istəyirik.
Bu ortaqlığın ilk faktoru, ilk amili dildir. Dastan qəhrəmanı olan aşiq və məşuqlar dil baxımından
bir-birini duymalı, anlamalı və bir-birinin sözünü dərk etməlidir. Aşiqlər o ölkələrə buta dalınca gedir ki,
orada sevdiyi qızın dilində danışa , blə, bilir. O yerlərə gedir ki, o xalqın dili türk xalqlarının dil ailəsinə
daxildir. Məsələn: Diyarbəkirdən Novruz Yamənə yox, Misirə gedir. Çünki orada səlcuq türkləri yaşayır.
Müəyyən dialekt və şivə fərqləri olsa da, Novruzla Qəndab şerlə, sözlə bir-birini anlayır və başa düşür.
(«Novruz və Qəndab» dastanı).
Və yaxud: Məsimin atası Əziz Xoca Diləfrüzü gətirmək üçün Yaponiyaya yox, Çinə gedir. Çünki
Çində onun anladığı dildə danışan uyğurlar yaşayır («Məsim və Diləfrüz» dastanı). Qara Qəmbər Güney
Azərbaycandakı Sarabdan Bağdada, Arzunun arxasınca gedir. Çünki burada onun dilində danışan
kərküklər yaşayır («Arzu və Qəmbər» dastanı).
Dastandakı yer adları da onun yarandığı və meydana gəldiyi coğrafi məkanları öyrənməyə aydınlıq
gətirir. Bundan əvvəlki tədqiqatlarda «Şah İsmayıl və Gülzar» dastanında toponomik adlara görə, bəzən
Şah İsmayılın – Şah Xətai olmadığı iddia edilirdi. Biz İran səfərimizdə öyrəndik ki, indiki Ərdəbilin adı
Qəndahar olub. Bura isə Şah İsmayılın doğulduğu yurddur. Dastanda Gülzarın Türkmən Paşanın qızı
olduğu deyilir. Biz öyrəndik ki, Şiraz yaxınlığında türkmən boyları yaşayır və Gülzar da bu coğrafi
məkanla bağlıdır. Eyni zamanda, dastanın bu yerlərdə cərəyan etməsi ilə bağlı xeyli real faktlar
mövcuddur. «Arzu və Qəmbər» dastanında Həzrət Əlinin olması dastanın qədimliyini sübut edir.
Azərbaycanda, İraqda və Krımda karaimlər arasında geniş yayılmış «Arzu və Qəmbər» dastanının öz
coğrafi məkanına görə hər birinin özünəməxsus çaları var. Lakin karaim «Arzu - Qəmbər»inin «Əsli-
Kərəm»lə və ya buna bənzər bir dastan süjeti ilə çarpazlaşması mövcuddur.
Bəzi dastanların coğrafi məkanları qədim məskənlərin və qalaların adı ilə bağlı bu gün də
yaşamaqdadır. «Şəhri və Mehri» dastanı ilə bağlı Güney Azərbaycanda Şəhri-Mehri şəhəri var, Zəncan
yolu üstə Xəzərə tökülən bir çayın , tvoö matğ, sahilində isə Tahir-Zöhrə qalası durur. Rəvayətə görə,
Tahir bu yerdə sandığa qoyulub qalanın yanından keçən çaya atılıb və sandıq Xəzərdə üzə-üzə Orta Asiya
tərəfə keçmişdir. «Qul Mahmud» dastanı Misirlə, «Yaralı Mahmud» dastanı isə Gəncə və İstambulla
bağlıdır. «Yaralı Mahmud» dastanı Türkiyədə geniş yayıldığı halda, bu dastan bizdə yalnız Ağbabada və
Şirvanda yayılmışdır. Şamaxıda yayılan «Mahmud və Nigar» dastanının Türkiyədə çox sayda variantı
mövcuddur. Dədə Qorqudu qopuzu, tvoö matğ, ölümdən qoruduğu kimi, burada da qəhrəmanları
Qaracaoğlanın sazı qoruyur.
«Nigar və Mahmud» dastanı Türkiyədə müxtəlif variantlarda özünü göstərməkdədir. Variantın
birində Nəsrin şah Mahmudu özbaşına sevdiyinə görə qızı Nigarı, Mahmudu və onun dostu Abid
Qəmbəri tikə-tikə doğratdırır. Başqa varianta görə isə, onları öldürtdürüb sandığa qoydurur, sandıq axa-
axa, yəqin ki, Xəzər vasitəsilə, Şirvana yan alır.
Nəsrin şah qəzəbi soyuyandan sonra yeganə qızını məhv etdiyi üçün peşiman olur. Aqillər şaha
bildirirlər ki, ancaq onları Qaracaoğlanın sazı dirildə bilər.
Dastana görə, Qaracaoğlan Türkiyədən Şirvana sürgün edilmişdir. Nəsrin şahın məhv etdiyi üç
nakam gəncin cəsədləri də sandıqda su ilə axa-axa Şirvana gəlib çıxmışdır.
Ənam qazanmaq istəyən adamlar böyük çətinliklə Qaracaoğlanı tapırlar. Qaracaoğlan bildirir ki,
mənim oxumağım yasaq edildiyindən sazımı bir çinarın dibində torpağa basdırmışam. O, adamlarla
birlikdə gəlib sazı torpaqdan çıxarır və baxır ki, sazın cəmi üç simi salamat qalmışdır. Birinci simi
səsləndirəndə Mahmud sağalıb dünyaya yenidən qayıdır, ikinci simi tərpətdikdə Nigar ölüm yuxusundan
oyanır, üçüncü simi dilləndirəndə isə Abid Qəmbər asqırıb ayağa qalxır.
Burada ilk növbədə Dədə Qorqudun qopuzu ilə Qaracaoğlanın sazı ecazkar qüdrətinə görə bir
nöqtədə, bir məcrada birləşir. Eyni zamanda tikə-tikə doğranmış nakam gənclərin yenidən dirilməsi, bir-
birinə qovuşması «Arzu – Qəmbər» dastanının Kərkük variantını yada salır. Türk dastanlarının ortaqlığı
təkcə ümumdastan süjetlərində deyil, ayrı-ayrı motivlərdə, kiçik epizodlarda belə özünü göstərməkdədir.
«Əsli və Kərəm» dastanının yayılma coğrafiyası və onun ayrı-ayrı variantları araşdırıcıya yeni söz
deməyə böyük imkanlar yaradır. Əksər variantlarda «Alış, Kərəm, tutuş, Kərəm, yan, Kərəm» deyən
Kərəm də, onun sevgilisi Əsli də yanıb kül olurlar. Təkcə Güney Azərbaycan variantında Kərəm və Əsli
salamat qalır. Kərəm bütün aləmi gəzib dolaşandan sonra, son məqamda Türkiyənin Qeysəriyyə şəhərinə
çatır. Qara Keşiş Süleyman paşanın yanına şikayətə gedir və ona bildirir ki, yaramazın biri mənim
qızımın arxasınca düşüb əl çəkmir. Mənim qızım bir almaz danəsidir. O, sizin oğlunuza layiqdir.
Süleyman paşa qızı görür, oğluna göstərir, bir gövhər əldə etdiklərini duyub elə həmin saat toy başladır.
Kərəm də həmin anda aşıq libasında, əlində saz, məclisə daxil olur. Kərəm nə oxuyursa sözün bir
qanadını Əsliyə bağlayır. Süleyman paşa deyir:- Aşıq, sən kimsən ki, cəsarət edib mənim gəlnimin adını
çəkirsən? Kərəm uca səslə cavab verdi: - Paşam, mən gəncəli Ziyad xanın oğluyam. Əsli mənim
nişanlımdı. Süleyman paşa yenidən aşığa müraciət edir:- Axı, mən Ziyad xanın
dostuyam. O, məni ölümdən xilas edib, bugünkü günü mənə o, verib. Onun da bircə oğlu var. Adı da
Mahmuddur. Kərəm dedi: Bəli, mən Mahmudam, Əslinin eşqindən Kərəm olmuşam. Özüm də haqq
aşığıyam. Sonuncu kəlməni eşidəndə Qara Keşiş cəsarətə gəldi və dedi : - Paşam, durna qatarı Qafqaza
tərəf yol alıb gedir, əgər Kərəm həqiqətən haqq aşığıdırsa, elə söz oxusun ki, durnalar geri qayıtsın,
«Güllübağ»ın üstündə dövrə vursun, silkinib xışmınan telini töksün. Qızlar da saçına durnateli taxıb toyda
oynasınlar. Bu gözəl olmazmı?
Kərəm bu bir kəlməyə bəndmiş kimi sazı sinəsinə sıxdı, ağzından od püskürdü, durnalara müraciətlə
oxudu:
Yolçusudu bu yolların,
Gen açar qanad- qolların.
Ərmağan eylər tellərin,
Durnam tel tökər, tel tökər.
Ağladır dövran, Kərəmi,
Əsli tək jeyran, Kərəmi.
Yox, eşidər, Xan Kərəmi,
Durnam tel tökər, tel tökər. Möhür bəndində «Yox, eşidər Xan Kərəmi» misrasını eşidən kimi
durnalar geri qayıtdı, «Güllübağ»ın üstündə silkinib tel tökdü. Hər qızın başına durna cığası, durna teli
sancıldı. Həmin məclisdə sənət incisi olan bu gəraylı və «Qürbəti-Kərəm» saz havası dünyaya gəldi.
Bu möcüzə qarşısında aciz qalan Qara Keşiş Süleyman paşadan xahiş etdi ki, icazə ver, qızımın toy
donunu mən tikim. Dan ulduzu doğana qədər düymələr açıldı, bağlandı. Kərəm ayaq üstə yuxuya getdi.
Ona haqdan səda gəldi ki, Keşişin bu tilsimini yalnız üç kəlmeyi-şəhadət qıra bilər. Kərəm müsəlman
kimi tək idi. Əsli və anası müsəlmanlığı qəbul etdi. Üç kəlmeyi-şəhadət tilsimi sındırdı. Nəticəni bilən
Qara Keşiş eşşəyə minib meşəyə qaçdı. Dastana görə Kərəmin bir cüt oğlu olur. Uşaqlar bayırda soyuqda
oynadığı üçün Kərəmin acığı tutur. Əsli deyir:
- Əl boyda uşaqlar səni darıxdırır, bəs sənin ata-anan daşdı. Onlar səni arzulamır? Elə həmin gün
Kərəm, Əsli və uşaqları Gəncəyə yola düşürlər. Üçtəpələrə çatanda çox sayda çadırlar görürlər. Kərəm
uşaqlarını bir qarıya tapşırıb, Əsli ilə şəhərə gəlir. Onlara bildirirlər ki, Ziyad xan öldü, oğlu Mahmud
(Kərəm) didərgin düşdü. Tək qalan Qəmərbanu , v nature, Gəncəni qohum-əqrabaya tapşırıb, Kərbəlaya
yola düşdü. Onlar geri qayıdanda qarı deyir:
- Oğul, bu uşaqları tərlana öyrətmə, mənim oğlum da tərlan quşu oynada-oynada Mahmud ikən
Kərəm oldu. Kərəm və Əsli Qəmərbanunu bəkr-bərk qucaqlayıb, bildirirlər ki, bu uşaqlar da sənin
nəvələrindir. Kərəm anasını Gəncəyə döndərmək istəyir, Qəmərbanu razılaşmır. O, deyir ki, mən
Kərbəlanı könlümdə tutdum, Allah səni mənə qaytardı. Onlar Kərbəlaya getdilər. Bu gün Kərkük
folklorunda, toponimlərində Ziyadoğlular adı, «Kərəm və Əsli» dastanı, eləcə də Gəncə yaşayış
məntəqəsi mövcuddur. «Əsli və Kərəm» dastanının bu variantı onunla fərqlənir ki, o sırf İslam mühitində
əmələ gəlmişdir. Həmin , tvoö matğ, mühitdə dini köynək doğrudan da əsasən aradan qaldırılmışdır.
Lakin, Azərbaycan , blə, mühitində xristian dininin köynəyi cırılmamışdı. Dastanın bu variantı türk
xalqlarının ortaq düşüncəsi və mühakimələri , tvoö matğ, əsasında yaranmışdır. Dastanın başqa
variantlarında Kərəmin çəkdiyi ah nəticəsində, bəzən də sazının tellərindən qopan od qığılcımı
nəticəsində alışıb-yanırlar. Lakin, Azərbaycan və Türkiyə arasında cərəyan edən bir variantda onların
yanmaları bənzərsiz bir şəkildə təsvir olunur. Kərəm , tvoö matğ, yanır, onu türk torpağında dəfn edirlər.
Qara Keşiş kənizlərə tapşırır ki, mənim qızımı Kərəmin məzarına tərəf aparmayın. Qızlar Əslinin
üzündən keçə bilmirlər, Kərəmin qəbrinə tərəf gedirlər. Əsli deyir:
- Qızlar, Kərəmin qəbrindən qalxan alova baxın. Qızlar bu alovu görə bilmirlər. Əsli yerdən balaca
daş çınqısı götürüb, qəbrə tərəf atır. Daş Kərəmin başdaşına dəyib, alova dönüb geri qayıdır və Əslini
yandırıb kül edir. Onları yanaşı dəfn edirlər. Qəmərbanu oğlunun cəsədini Gəncəyə gətirmək istəyir, lakin
türk paşası buna icazə vermir. Bu torpağın Kərəm üçün daha müqəddəs olduğunu bildirir. Qəmərbanu hər
iki qəbrin torpağını öpür və qəbrlərin üzərində qızılgül kolları əkir. Bundan xəbər tutan Qara Keşiş hər iki
qəbrin ortasında qaratikan kolu əkir. Hər yaz qızılgüllər açanda bir-birlərinə can atırlar, lakin keşişin
əkdiyi qaratikan kolu zərif gülləri qovuşmağa qoymur, onların yarpaqlarını, ləçəklərini yaralayır.
Görürsünüzmü, Qəmərbanu Əsliyə nə qədər yüksək məhəbbət bəsləyir, lakin Qara Keşiş dini təəssüb
çəkərək, Kərəmin qəbrindən də əl götürmür.
Bizim üçün çox maraqlıdır ki, «Arzu və Qəmbər»in Karaim variantında Arzunun atası da onların
istəyini qəbul etmədiyi üçün Arzu ilə Qəmbərin qəbrləri arasında qaratikan kolu əkir. Bu faktın özü bir
daha təsdiq edir ki, «Əsli və Kərəm» dastanının süjeti daha qədimdir, bu dastana bənzər türk xalqları
arasında müəyyən bir dastan və ya əski bir süjet mövcud olmuşdır. Türkmən dastanı olan «Sayad və
Həmra» dastanında çox sayda Kərəmin qoşmalarından istifadə olunmuşdur. Bu süjet Gəncə, Təbriz,
Kərkük, Türk, Özbək, Türkmən, Qazax və başqa türk xalqlarının folklorunda özünə geniş yer almışdır.
Bununla belə cəsarətlə deyə bilərik ki, türk xalqlarının bu ortaq dastanının ilk beşiyi Gəncədir. Çünki bu
torpaqda dastanla bağlı çox sayda əsatir, əfsanə və tarixi rəvayətlər mövcuddur. Bundan əlavə, dastanın
poetik təhlili, şerlərin və saz havalarının meydana gəlməsi, müasir dövrdə bunların ifası elmi
mülahizəmizi həqiqətə daha da yaxınlaşdırır. «Əsli və Kərəm»lə bağlı Azərbaycanda aşağıdakı saz
havaları mövcuddur. «Zarıncı», «Yanıq Kərəmi», «Quba Kərəmisi», «Ərəsbər Kərəmisi», «Qürbəti
Kərəm», «Kərəm şikəstəsi», «Kərəm gözəlləməsi», «Əhmədi Kərəm», «Döymə Kərəmi», «İran
Kərəmisi», «Novruzu Kərəmi»si, «Kərəm köçdü» (ikinci adı «Opera Kərəmisi») və başqalarını göstərə
bilərik. Bunlardan «Döymə Kərəmi» və «Kərəm şikəstəsi» Şirvanda, «Əhmədi Kərəm» Borçalıda,
«Qürbəti Kərəm» isə Türkiyədə və Ağbabada geniş yayılmışdır. Türk xalqlarının dastan ortaqlılığını
sübut edən əsas amillərdən biri də coğrafi məkanlarla , tvoö matğ, bağlılıqdır.
Türk xalqlarının folklor ortaqlığı özünü əsatir, əfsanə və rəvayətlərdə daha güclü , v nature, şəkildə əks
etdirmişdir. «Əsli və Kərəm» dastanında real tarixi hadisələrlə yanaşı, qədim əsatir və əfsanələrdən də
istifadə olunmuşdur. İstər «Əsli və Kərəm» dastanında, istərsə də «Arzu - Qəmbər»in Krım-Karaim
variantında «Ay və Gün» əfsanəsi süjet xəttində dayanır və hadisələrin inkişaf xətti bu əfsanə ilə
əlaqələndirilir. Əfsanəyə görə, Ayla Gün bir-birinə aşiqdirlər. Onlar görüşməyə, vüsala yetişməyə can
atırlar. Lakin, onlar bir-birinə çathaçatda qaranlıq gecə araya düşüb onları bir-birinə qovuşmağa qoymur.
Dastanda qara gecəni Qara Keşiş təmsil edir. Kərəmin və Əslinin üstündə əkilən qızılgüllər bir-birinə can
atır. Lakin hər iki gəncin qəbri arasında Keşişin əkdiyi qaratikan kolu onları qovuşmağa qoymur. Güney
Azərbaycan variantında Keşişin biçib- tikdiyi donun tilsimi üç kəlmeyi - şəhadətlə sınır. Keşiş məğlub
olur. Lakin xristianlığın öz gücünü saxladığı ərazilərdə tilsimli köynəyi cırmaq və ya tilsimi sındırmaq
mümkün olmur. «Arzu və Qəmbər»in Karaim variantında Arzunun Qəmbərə qovuşmasını istəməyən qız
atası iki qəbir arasında qaratikan kolu əkir. Bu qara- tikan kolu sevgililərin üzərindən bir-birinə can atan
zərif güllərin , tvoö matğ, yarpaqlarını və ləçəklərini zədələyir. Bunun özü bir daha sübut edir ki, «Ay və
Gün» əfsanəsi türkdilli xalqların ortaq dastan yaradıcılığı , tvoö matğ, mərhələsində mövcud olmuş və adı
çəkilən dastanlar üçün nüvə rolu oynamışdır.
Qəhrəmanlıq epos və dastanlarımızın çoxu «Kitabi-Dədə Qorqud»un köynəyindən çıxmışdır.
Ümumiyyətlə, «Dədə Qorqud» ənənələri özündən sonra yaranan dastanlarda bir başlanğıc olmuş, bunların
formalaşmasına və inkişafına təkan vermişdi. Aruz Qocanın oğlu oğuz yerindən oynayanda sazaqda
(qamışlıqda) qalır, Qoğan aslan ona döşündən süd verib, böyüdür. Aslan südü ilə pərvəriş tapan Basat da
pəri qızından doğulan Təpəgözü yenir və ona qalib gəlir. Azərbaycan «Koroğlu»sunu öz südü ilə qurd
böyütmüşdür. Özbəyin «Goroğlu»su at südü ilə, Tükmənin «Qoroğlu»su keçi südü ilə mayalanmışdır.
Göründüyü kimi türk xalqlarının əsatir və əfsanə, qədim epos süjetləri müəyyən mənada bir kökə bağlı
olsa da, onların milli xarakterləri, coğrafi məkanları ilə əlaqədar olan fərqli çalarlarda mövcuddur. Burdan
dəqiq anlaşılır ki, bir xalqın mənəviyyatını başqa bir xalqın mənəviyyatı əvəz edə bilməz. Ümummilli
liderimiz Heydər Əliyev cənabları «Kitabi – Dədə Qorqud»un 1300 illik yubileyini keçirmək haqqında
fərman vermişdi. «Kitabi-Dədə Qorqud»un müqəddiməsi aşağıdakı cümlə ilə başlayır: «Rəsulhussəlamın
zamanına yaxın Boyat boyundan Dədə Qorqud derlər, bir ər qopdu…». Məlumdur ki, Rəsulhüssəlam
Məhəmməd Peyğəmbərdir, o, VII əsrdə yaşamışdır. Azərbaycan Prezidentinin verdiyi fərman ən mötəbər
mənbə, məxəz olan bu abidəyə əsaslanır. Bu fərmandan az sonra Türkmənistan Prezidenti Saparmurad
Niyazov – Türkmənbaşı cənabları «Kitabi-Dədə Qorqud»un 1400 illiyi haqqında , tvoö matğ, fərman
vermişdi.
Dədə Qorqudla bağlı əsatir və əfsanələr Altayda, Yakutyada, Sayan dağlarında və Orta Asiyada
geniş yayılmışdır. Bu yerlərdə qopuz çalınıb, şaman duaları oxunmuşdur. Qopuz çalıb, şaman duaları
oxuyanlardan biri də Dədə Qorquddur. Lakin bu əsatir və əfsanə ömrünü yaşayan Dədə Qorquddur. Dədə
Qorqud Orta Asiyada, o cümlədən, Türkmənistanda yağış məbududur. Qazaxıstan və Qırğızıstanda isə
böyük şamandır. Azərbaycanda və Türkiyədə Dədə Qorqud ozanlar ozanıdır. O, qopuz çalır, söy söyləyir
(şer deyir) və oğuznamələr düzüb-qoşur. Bizim yubileyini keçirdiyimiz «Kitabi-Dədə Qorqud»un 1300
illiyi Dədə Qorqudun dastan ömrünə aiddir. Əsatir birinci, epos ikincidir. Yəni, biz birinci olan əsatirin
yox, ikinci olan epos - dastanın yubileyini keçirmişik.
Türkmənistanda və Qaxazıstanda «Dədə Qorqud və Gülnar», «Dədə Qorqud və qırx qız» əfsanəsləri
çox məşhurdur. Türkdilli xalqlar arasında ən ortaq görünən «Koroğlu» epos-dastanıdır. Azərbaycanda
Koroğlunun məskəni Çənlibeldir, Orta Asiya və Türkiyədə Yıldız- dağıdır. Qazaxıstanda və Orta Asiyada
az sayda Koroğlu havaları vardır. Bunlardan «Koroğlu küyü», «Koroğlunun at oynadışı», «Yıldızdağ
Koroğlu» bu sıradadır. Böyük bəstəkar Üzeyir Hacıbəyovun «Koroğlu» operasını yazdığı, «Kərəm
köçdü» saz havası əsasında «Opera Kərəmisi» adlı bəstəsini yaratdığı kimi, Qazaxıstan və Orta Asiya
bəstəkarları da Koroğlu şerləri əsasında yeni melodiyalar bəstələyib meydana çıxarmışlar. Qazaxıstanda
dombraçılar, Orta Asiyada tutarçılar, o cümlədən Özbəkistan və Türkmənistan baxşıları Koroğlu
havalarını bardaş qurub-ayağa durmadan oxuyurlar. Türkiyə ozan- aşıqları stulda oturub Koroğlu
havalarını çalırlar. Adını çəkdiyimiz türk yurdlarında ozan-aşıq sazı meydan sazına çevrilə bilməmişdir.
Bizim dastanlarımızın ayrı-ayrı qollarında Koroğlu bir əlində saz, bir əlində qılınc döyüşə gedir. O, yeri
düşdükdə sazının, sözünün qüdrətilə düşmənin başını dumanlandırır, çaşdırır, lazım gəldikdə isə qılıncını
çəkib düşməni öz meydanında yox edir. Çox sayda Azərbaycan dastanı ilə bağlı saz havaları da çox şey
deyir: «Atlı Koroğlu», «Koroğlu bəhrisi», «Döşəmə Koroğlu», «Koroğlu bozuğu», «Koroğlu
qaytarması», «Koroğlu rübaisi», «Misri Koroğlu», «Koroğlu müxəmməsi» havalarını qeyd edə bilərik.
«Bozuğu Koroğlu», «Osmanlı Bozuğu» Dədə Qorquddan yadigar qalmış «Bozuğu» qopuz havasının
törəmələridir. Bu saz havası «Bəhməni» adı ilə Borçalı aşıqları arasında çox məşhurdur. Türkiyənin Qars
və Bolu yörələrində «Koroğlu» dastanı geniş yayılmışdır.
Elə dastanlar var ki, o əsgi çağlarla səsləşir və qan yaddaşı ilə (genetik əlaqə ilə) çox bağlıdır. Lakin
elə dastanlar var ki, mədəni əlaqə nəticəsində yayılmışdır. «Əmrah» dastanı Ərzurumda, «Aşıq Qərib»
dastanı Təbrizlə Tbilisi şəhəri arasında yaranmış və onun dalğası Hələb şəhərinə və Qarsa çatmışdır.
Xəstə Qasımın Dağıstan səfəri, Dərbəndli Aydının Orta Asiya səfəri, Aşıq Alının Türkiyə səfəri, Çoban
Məhəmmədin Qars səfəri, Şəmkirli, tvoö matğ, Hüseynin Naxçıvan səfəri dastanların yaranmasında
mühüm rol oynamışdır. Aşıq sənətinin səyyarlığına üstünlük verən Aşıq Ələsgər Türkiyəni və
Azərbaycanın ayrı-ayrı bölgələrini gəzmiş, görmüş yeni mövzular almış, çalıb - çağırmış, dastanların və
saz havalarının yayılmasına rəvac, blə, vermişdir.
Türk xalqlarının, tvoö matğ, ortaq dastanlarının araşdırılmasında coğrafi məkan, aşıq mühitləri,
məktəbləri diqqətdən yayınmamalıdır. Azərbaycanda saz havaları, Borçalıda qayda, Güney Azərbaycanda
ahəng, Orta Asiyada, xüsusilə Türkmənistanda muğam, şerə də qazal, tvoö matğ, deyilir. Tatarlar,
qazaxlar, kumuq və noqaylar şerə- jır deyirlər. Mahmud Kaşğarinin XI əsrdə qələmə aldığı «Divani-
lüğət- it-türk» əsərində olduğu kimi, Azərbaycanda aşıq şerinə qoşqu və ya qoşma deyirlər. Hazırda
Şirvanda qadınların bədahətən düzüb qoşduqları şerə «qoşqu» deyilir. Türk xalqlarının ortaq dastanlırının
öyrənilməsində bir söz də, bir detal da əhəmiyyət kəsb edir. Türkmən dastanlarında qəhrəmanlardan ya
qız, ya da oğlan Şirvandandır. Türkmən baxşısı durnalara müraciət edərkən Azərbaycana uç demir,
«Xəzərbecana uç» durnam deyir.
«Sayad və Həmra» dastanında «Əsli-Kərəm» qoşmalarından istifadə olunsa da, onun süjeti və
motivləri «Əmrah» dastanına daha yaxındır. «Bal Sayad» havası çalınan da «Əmrah» dastanı yada düşür:
Gəl Sayad bağdadı, bağda,Bal Sayad bağdadı, bağda,
Biz yuxarıda qeyd etdik ki, aşıq sənəti səyyar sənətdir. XVI-XVII əsrlərdə Güney Azərbaycanda -
Təbriz və Qaradağda Dirili Qurbaninin, Tufarqanlı Abbasın, XVIII əsrdə Qarabağda Abdalgülablı
Valehin, XIX əsrdə Göyçədə Aşıq Ələsgərin və Şəmkirdə Aşıq Hüseynin timsalında bu sənət öz yüksək
inkişaf nöqtəsinə çatmış, bu sənətkarlar əsrlərin sinəsinə öz yaradıcılıq möhürlərini vurmuşlar. Eləcə də
Türkiyədə Yunis Əmrə (XIII), Pirsultan Abdal, Qaracaoğlan, Dadaloğlu, Dərdli, Aşıq Veysəl, Summani,
Orta Asiyada, onun Təkətürkmən yurdunda Məhdumqulu, Mollanəpəs öz sözlərini demişlər. Onların
yaradıcılığında
bu
ortaqlıq,
birinin
digərinə
təsiri
açıq-aşkar
özünü
göstərməkdədir.
Ustad aşıqlar şer, dastan düzüb, tvoö matğ, qoşurlar, bəstəkar aşıqlar isə musiqi havaları yaradırlar. Lakin
bunları sinədəftər edən eldən-elə yayan peşəkar ifaçı aşıqlar olur. Onların repertuarında yer alan
dastanların öyrənilməsi də maraqlıdır. Özbək dastanlarını Çəmənbülbül oğlunun dilindən yazıya almışlar.
Gəncədə yaşamış Aşıq Qara daha çox dastan bilirdi. Zarafatla əlini qarnına vururdu: «sözdü-söz»,
Qaraçıoğlu İbrahim «Koroğlu» dastanlarının çox sayda qollarını bilirdi, həm də Koroğlu havalarının
gözəl ifaçısı idi. İndiyə qədər aşıq poeziyası ayrıca, musiqisi, eləcə də dastan yaradıcılığı ayrıca tədqiq
olunmuşdur. Bunları özündə birləşdirən aşığın məcliskeçirmə qaydaları, tarixən davam edən, aşıq sənətini
yaşadan ənənələri öyrənilməmiş və ya xüsusi tədqiqat , tvoö matğ, mövzusuna çevrilməmişdir.
Qazaxıstan, Orta Asiya, Azərbaycan və Türk dastanları müqayisəli şəkildə öyrənilməmişdir. Bu yöndə
aparılan tədqiqatlar türk xalqlarının ortaq dastanlarının yarandığı coğrafi məkanı da, dastanı yaradan xa
lqı da aydınlaşdırır. Onda məlum olur ki, tarixin hansı hadisəsi bir dastanı bu aşıq mühitindən başqa aşıq
mühitinə, blə, aparıb, dastanların versiya və variantları necə yaranıb? hansı dastan hansı türk xalqının
ictimai və mədəni həyatında daha mühüm rol oynayıb? Əlbəttə, bu işin başlanğıcıdır, bu görüşlər çox
fayda verəcək, fikirdən fikir doğacaq, fərdi tədqiqatlar kompleks, və nature, tədqiqatlara çevriləcək, ortaq
türk
dastanlarının
da
dərindən
öyrəniləməsi
üçün
yeni
prespektivlər
açacaqdır.
Folklor İnstitutu yaranandan bəri xeyirxah addımlar atılır. Türk dünyasının araşdırıcılarını öz ətrafında
birləşdirir. İkinci dəfədir ki, Folklor İnstitutunun təşkil etdiyi elmi simpoziumun işığına gəlirik. Mən
böyük inam bəsləyirəm ki, bu elmi simpoziumlar araşdırıcılara yeni istiqamət verəcək, onların
yaradıcılığına yeni abı-hava gətirəcəkdir.
İstifadə olunmuş ədəbiyyat
1) «Arzu və Qəmbər» dastanı, Bakı, «Gənclik» nəşriyyatı, 1971.
2) Sədnik Paşa Pirsultanlı, Azərbaycan eposunun əfsanə qaynaqları, «Azərnəşr», Bakı, 2002.
3) Sədnik Paşa Pirsultanlı, Ozan-aşıq sənətinin nəzəri məsələləri, «Ozan» nəşriyyatı, Bakı, 2002
4) Qəzənfər Paşayev, «İraq-türkmən folkloru», Bakı, «Yazıçı», 1992.
5) Turkmenskiy romaniçeskiy gpos, Moskva, 1971.
6) Dr. Çenqiz Ketene, Kerkük halk edebiyyatından seçmeler, Kültür Bakanlığı, Türk Dünyası edebiyyatı,
Ankara, 1990.
7) Dessanlar, Daşkənd, 1980 (tərtib edəni Cəfər Bəkirov)
Dostları ilə paylaş: |