Eylül 2016 İstanbul/Türkiye

638  

Geçmişten Geleceğe Hoca Ahmed Yesevî

barışık,  kendiyle  uyumsuz  bir  modelle  karşı  karşıya  kalıyordu.  Bu  nedenle 

olacak son dönem mütefekkir ve bilgelerimiz aile, boy, il ve devamı için ciha-

nın hâkimiyetine dair zaman zaman etkileyici eserlere imza atmışlar, insanı 

cihan yapmaktan ötede bir duruşla Türk’ün mefkuresine atıf yapmakla kurtu-

luş bulmuşlardır. Bu çaba dahi bizlere bir nebze ihtişamı ve kadim zenginliği 

anlatmış, ortalama münevverimiz için bir kaçış alanı olmuştur.

Içinde Türk’ün kadim geçmişinden parçalar barındıran bu değerli eserler, 

her ne kadar Yesevî’nin ve ardıllarının adanmışlığını hissetirmese de modern 

dünyada tutunacak akli eserler olarak takdire değerdir. Ayrıca içinde hem bi-

reysel ihtiyacı hem de devleti beraber barındıran ve gücünü geçmişte insanı, 

cihanı besleyen eserlerden alan yapıtlar vardır ki bunlar son dönem gençliğini 

fedakâr ve adanmış bir zihne bağlı kılmada çok önemli yer tuttular. Ögel’in 

’devleti’, Turan’ın ’Türk Cihan Hakimiyeti’, Kafesoğlu’nun ’Türk Milli Kül-

tür’ü, Mehmet Niyazi’nin ’Devleti’, Cemil Meriç’in ’Ülkesi’ , Erol Güngör ve 

Necip Fazıl’ın yazdığı eserler, kırılan ve kopan bağları yeniden kurmada çok 

değerliydiler. Son dönemde ise Hocaoğlu gibi birkaçı hariç bu anlamda mü-

nevverin olmayışı, üzülecek ve düşünülecek bir mesele olsa gerektir. Bu bil-

gelerdeki etkin itici muharrik gücün manevi mimarlarını da yeniden ve yeni-

den okuyarak yorumlamak, hiç olmazsa pratikte kaybettiğimiz ritüellerimizin 

aklımıza sirayet etmesini temin etmeliyiz. Yesevî, Yunus, Hacı Bektaşi Veli, 

Hacı  Bayram’dan  başlayarak  hem  Yesevî  hem  de  diğer  kolları  Semerkand-

Erdebil’den Balkanlara uzanan  sevgi deryasından akıllarını kandırıp bizlere 

ulaştıran yeni modern, hatta post modern dünyanın egosu güçlü bireylerini 

kandırarak akla hitapta başarılı olmalarında büyük pay sahipleridir.

Bu  çalışmaya  aslında  Yesevî  hazretlerinin  Divanı  Hikmet’inde  devleti

18

 

ve adaleti bulurum diye başlamıştım; defalarca okumama rağmen hikmette 

aşktan güzellikten, mahfiyet ve fedakârlıktan başka bir dörtlük bulamadım; 

hakkını yemeyeyim Türkistan

19

 ile ilgili bir kaç dörtlük vardı ve sevdiğini de 

bu dörtlüklerde ikrar ediyordu, sadece buydu bulabildiklerim.

18

   “Namazsıza taatsize vermez kuvvet

fiili zayıf ayıplıya vermez himmet

rızkı noksan soysuz olan görmez devlet

o fasıkın gönlünü ne diye safa kılsın” s. 149

19

   Tüşim uzar Burak tozar kitse bazar

Dünya bazar içre kirip kullar azar

Başım bizar yaşım sızar kanım tozar

Atım Ahmed türkistandır ilim menim

---

Geçmişten Geleceğe Hoca Ahmed Yesevî 

 639

Hikmet sadece estetik insan olmaya, iyi bir derviş ve aşk sahibi olmaya, 

sadece ve sadece Allah’ın rızasını kazanmaya, bütün zenginliklerin kâmil in-

sanın yanında fakirlik olduğunu anlatan, kısaca adanmış bir gönlü ifade eden 

veciz-i ilhamdı. Neresinden okunursa okunsun, hangi yönüyle düşünülürse 

düşünülsün devlet dediğimiz nesnenin aslında kendini bilen ve herkesi seven 

fedakâr insanı cihan olduğundan başka bir şey de bulamadım. Ancak bu peşin 

bir hüküm değildir; zamanla yapılan her değerli okuma, biraz daha arka plan-

da sosyal bir sitemin kapılarını açmaz da demek istemiyorum.

Bir diğer merak ettiğim konu, acaba Yesevî’den sonra bizleri etkileyen di-

ğer bilge ve dervişlerimiz yazdıkları divanlarında bu geleneği devam ettirebil-

mişler miydi? Bu sorunun cevabı çok geniş ve derin tarihî yönüyle peşinden 

gelen büyük kolların divanlarında da devlete ve sisteme dair bilgileri bulmaya 

çalışacağımı  beyan  etmekle  mükelelfim.  Ancak  Yunus’un  şiirlerinde  de  bu 

yönün devam ettiğini söyleyebilirim. Günümüze yakın Salih Baba divanı ve 

benzerlerinin de bu geleneği devam ettirdiğine şahit olabiiyoruz, ama tüm ge-

lenekler bütün olarak incelenmeden bu görüşü genelleştirmek doğru olmaz. 

Kısacası bütün geleneksel öğretinin amacı, sadece insanı birer cihan yap-

maya ve dünyayla uyumlu hâle getirerek almaktan ziyade vermeye odaklan-

mışlardı.  Birçok  batılı  düşünürün  iddia  ettiği  Hint-Çin  etkisiyle  estetiğin 

insana  uyarlanması  fikri,  Türklerin  Islamlaşmasından  sonraki  iç  dünyasını 

anlatmaya  yetmeyeceği  peşin  hükmünü  versem  abartmış  olamam;  zira  en 

önemli  duruş,  temelinde  inançların  olduğu  bir  ince  yol,  her  eserin  dibace-

sinde parola olarak kayıt edilmiştir. Şeriat, tarikat marifet, hakikat ölçüsü, bu 

ince yolun bütün divan ve deyişlerinde besmele gibi basılı kalmıştır.

Yesevî’den insan-ı kâmil ve güzellikle ilgili seçilmiş birkaç dörtlük, aslında 

işin esasını anlatmakta kafidir diye düşünüyorum.

İnsan odur, fakir olup yolda yatsa 

Toprak gibi alem halkı basıp geçse 

Yusuf gibi kardeşi köle diye satsa 

Kulun kulu, o kul ne diye gururlansın (Eraslan, s. 149)

Hakka aşık sadık kişi yalnız yürür,

Yarın varsa hak önünde izzet görür

Cennete girip didar görüp hoşluk bulur

Gizli yürür, halka ne diye riya kılsın (Eraslan, s. 151)

---

640  

Geçmişten Geleceğe Hoca Ahmed Yesevî

KAYNAKÇA

Ahmed-i Yesevî, (Hazırlayan Kemal Eraslan), Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 

Ankara 1983

Barkan, Ömer Lütfi, Kolonizatör Türk Dervişleri Ve Zaviyeler,Vakıflar Dergisi, S. II, 

Ankara, 1942, Sf. 279-304.

Boz, Erdoğan, Rısaletün-Nushiyye,  Gazi Kitabevi,  2012.

Emre M. Efdal, Niyazi Mısri divanı ve Şerhi, Gelenek Yayınları,Istanbul 2015

Emre, M. Efdal,  Yunus Emre Divanı ve Şerhi, Gelenek Yayımcılık Tarihsiz;; 

Ergin, Muharrem, Dede Korkut Kitabı, Istanbul 2014;

Gölpınarlı,  Abdül  Baki  Veleyatname,  Menakıb-ı  Hünkar  Hacı  Bektaşi  Veli,  Istanbuıl 

1990.

Kafesoğlu, Ibrahim, Türk Milli Kültürü, Istanbul 2015

Köprülü, Fuad, İslam Medeniyeti Tarihi, Ankara 1984.

Köprülü, Fuad, Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, Diyanet Işleri Başkanlığı Yay., 

Ankara 1993.

Komisyon;  Makalat-ı Hünkar Bektaşı Veli, Istanbul 2013

Lewis, Bernard, Modern Türkiye’nin Doğuşu, Istanbul 2015

Miyasoğlu, Mustafa, Dede Korkut Kitabı, Akçay-Ankara 1999

Niyazi, Mehmet, Türk Devlet Felsefesi, Istanbul 1993 

Niyazi  Mısri  (Hazıralyan  Mustafa  Tatcı),  Niyazi  Mısri  Halveti-  Divan-ı  İlahiyat,  H 

yayınaları 2016. 

Ögel, Bahattin, Türklerde Devlet Anlayışı (13. Yüzyıl Sonlarına Kadar),  Başbakanlık 

Basımevi, Ankara 1982.

Özsoy, Bekir Sami, Dede Korkut Kitabı, Akçay-Ankara 2006; 

Taneri, Aydın, Türk Devlet Geleneği, Istanbul 2015 

Tatçı, Mustafa, Şeyh Şabani Veli, H Yayınları 2012

Tatçı, Mustafa, Yunus emre ile Aşk, H yayınları, 2015

Togan, Zeki Velidi, Umumi Türk Tarihine Giriş, Istanbul 1981.

Turan, Osman, Selçuklular ve İslamiyet, Ötüken Yayınları, Istanbul 2015.

Turan, Osman, Türk Cihan Hakimiyeti Mefkuresi, Istanbul 2015

---