Eylül 2016 İstanbul/Türkiye

Geçmişten Geleceğe Hoca Ahmed Yesevî 

 171

larını zaman zaman diğer mutasavvıfların yorumlarıyla karşılaştırmak ayrıca 

heyecan verici olacaktır.

Münker ve nekir melekleriyle ilgili yorumu:

Allah, Allah yer altında vatan eyledi

Münker-Nekir “Rabbin kim?” deyip soru sordu;

Arslan Baba’m Islâm’ından beyân eyledi

O nedenle altmış üçte girdim yere.

46

Onun bu dizeleri iki türlü yorumlanabilir: O, ya münker ve nekir melek-

lerini gerçeklikleri olan birer varlık olarak görmemekte, bunun yerine onları 

nefsi terbiye etmenin birer vasıtası olarak görmektedir, ya da onları hakiki 

varlıklar olarak görerek altmış üç yaşından itibaren yaşamaya başladığı meza-

rında onları tahayyül etmektedir.

Sonuç

Tefsir  ilmi  uzmanları  tasavvuf  erbabının  bu  yorumlarını  genel  bir  isim 

altında toplarken iki farklı adlandırma yapmaktadırlar. Bir grup araştırmacı 

mutasavvıfların oluşturduğu tefsir akımını Tasavvufî Tefsir diye adlandırırken, 

diğer bir grup İşârî Tefsir demeyi yeğlemektedir.

46

  Hoca  Ahmed  Yesevî,  Dîvân-ı  Hikmet,Ed.  Mustafa  Tatcı,  Hikmetlerin  Türkçesi:  Hayati  Bice, 

Ankara: Ahmet Yesevî Üniversitesi Mütevelli Heyet Başkanlığı, 2016,s. 51.

---

XOCA ƏHMƏD YƏSƏVİNİN 

ÖYRƏNİLMƏSİNİN QADAĞAN EDİLMƏSİNİN VƏ  

ONU ARAŞDIRANLARIN GÜLLƏLƏNMƏSİNİN SƏBƏBLƏRİ

Ali SHAMİL

1*

Giriş

Bütün müstəmləkəçi dövlətlər kimi Rusiya da işğal etdiyi xalqları əbədi əsarətində 

saxlamaq üçün uzunmüddətli planlar hazırlayıb həyata keçirir. Bu plan işğal altın-

dakı  xalqların  xiristianlaşdırılması  və  ruslaşdırılmasından  ibarət  idi.  Çar  Rusiyası 

dönəmində bu plan yarıgizli və nisbətən həyata keçirilirdi. Öncə türk və müsəlman 

xalqlarının yüzillər boyu işlətdikləri ərəb əlifbasını dəyişmək, məktəb və mədrəsələri 

bağlamaq, qadınları-anaları xristianlaşdırmaq istəyirdilər. Lakin onlar unudurdular ki, 

islam dinini türkcə yayan Yəsəvi dərvişlərinin rolu heç də məktəb və mədrəsələrdən 

az deyil. Köçəri həyat sürən toplum arasında dəvrişlərin apardığı təbliğatın gücü ki-

tablardan, mədrəsələrdən daha böyük idi. Ona görə də Rusiyanın əsarət altında saxla-

dığı xalqları xristanlaşdırmaq, sonra da Ruslaşdırmaq siyasəti çox ləng gedirdi.

  Bolşeviklər  hakimiyyəti  silah  gücünə  ələ  aldıqdan  sonra  çarizm  ruslaşdırma 

siyasətini sərt və açıq şəkildə həyata keçirilməyə başladı. Öncə dinin hökumətdən 

ayrıldığını elan etdilər. Hakimiyyətlərini möhkəmləndirdikcə dinə qarşı mübarizəni 

də sərtləşdirdilər. Beləcə ateist bir toplum formalaşdırmaq, sonra da beynəlmiləlçilik 

adı altında ruslaşdırmaq siyasəti yeritməyə başladılar.

Çarizmin süqutundan yararlanıb 1918-ci il mayın 28-də  müstəqil dövlətlərini qu-

ran Azərbaycanlılar isə bolşeviklərdən fərqli yol seçdilər. Yeni qurulmuş Azərbaycan 

Xalq  Cümhuriyyətinin 1918-ci  il  iyun  ayının  17-də  təşkil  edilən  kabinetində Xalq 

maarifi və dini etiqad nazirliyi də oldu. Hökumətdə beş dəfə kabinə dəyişikliyi olsa 

da onun dördündə dini etiqad nazirliyi olmuşdur.

Bolşeviklər  1920-ci  idlə  Azərbaycanı  işgal  edərək  demokratik  yolla  seçil-

miş hökuməti dağıtdıqdan sonra qurduqları yeni hökumətdə dini işlər ilə bağlı na-

1

  Dr., Azerbaycan Millî Bilimler Akademisi

---

Geçmişten Geleceğe Hoca Ahmed Yesevî 

 173

zirliyi  qurmamışlar.Onların  hakimiyyətinin  ilk  illərində  Azərbaycanda  dinə  ikili 

baxış:  1)    loyallar-mötədilçilər  (N.Nərimanov,  S.M.Əfəndiyev  və  b.);  2)  radikal-

lar  (S.Ağamalıoğlu,  R.Axundov,  Ə.Qarayev  və  b.)  olmuşdur  (http://modern.az/

articles/45732/1/#gsc.tab=0).

Hakimiyyətlərini möhkəmləndirdikdən sonra dinə qarşı mübarizəni sərtləşdirməyə 

başlamışlar. 1922-ci ildə Rusiyada din əleyhinə başlayan prosesslər Azərbaycana da 

təsirsiz ötüşməyib. Moskvada “Allahsız” (“Безбожник”) adlı qəzet nəşr olunmağa 

başlayıb. Az sonra, 1923-cü il sentyabrın 12-də Moskva şəhərində Din Əleyhinə Ko-

missiyanın  növbəti  iclasında  “Mübariz  Allahsızlar”  dərnəklərinin  təşkili  ideyasını 

irəli sürülüb. Oktyabr ayının 7-də isə bu təklif “Allahsız” qəzetində dərc edilib (http://

az.azvision.az/news.php?id=12459).

1923-cü  ildə  “Materialistlər  klubu”nda  bir  araya  gələn  Azərbaycan  hökümət 

rəhbərlərindən  S.Ağamalıoğlu, R.Axundov, Ə.Qarayev kimi bolşeviklər namaz qıl-

maq, həccə getmək və s. İslam ayinlərinin zəhmətkeş xalqın fiziki və mənəvi inkişa-

fına yabançı olduğunu iddia edirdilər. Onlar xalq arasında elmi kommunizmi, elmi 

ateizmi təbliğ edərək yalnız dini mövhumata və xurafata deyil, bütövlükdə islama qar-

şı çıxırdılar (http://modern.az/articles/45732/1/). 1924-cü ilin yanvarında Azərbaycan 

K(b)P Siyasi Bürosu “Din əleyhinə komissiya” yaradır.Moskvanın göstərişilə 1924-cü 

ildə Azərbaycanda da Allahsızlar Cəmiyyəti yaradıldı ki bu təşkilat sonralar “Mübariz 

Allahsızlar İttiifaqı”na çevrilir. “Allahsızlar cəmiyyəti”nin işini sürətləndirmək üçün, 

AK(b)P 1929-cu ilin aprelində keçirilən plenumu dinə qarşı mübarizə, çadranın və 

papağın atılması ilə bağlı məsələni də müzakirəyə çıxarılır. İslama qarşı bolşevizmin 

tutduğu radikal siyasət onunla nəticələndi ki, 1930-cu illərin sonlarında Azərbaycanda 

cəmi 20 məscid formal fəaliyyət göstərirdi  (http://modern.az/articles/45732/1/)

Bolşeviklər  hətta  şərqdə  geniş  nüfuz  qazanmış  “Molla  Nəsrəddin”  jurnalını  da 

“Allahsız” adı altında nəşr etməyə başlayırlar. Jurnalın bir neçə sayı nəşr edildikdən 

sonra hökumətin dəstəkləməsinə baxmayaraq bağlanır.

 Sovetlər Birliyinin hər yerində  olduğu kimi, Azərbaycanda da məscid, kilsə və 

sinaqoqların kütləvi bağlanmasına, din xadimlərinin təqib olunmasına başlanır. Quran 

zərərli bir kitab kimi qadağan edildi. 1928-ci ilin dekabrında AK(b)P MK Rəyasət 

heyətinin iclasında “Kəndlilərə mədəni ehtiyacları üçün verilmiş məscidlər haqqında” 

məsələyə baxıldı, bir sıra məscidlər mədəni-maarif müəssisələrinə, anbarlara, isteh-

salat sexlərinə və s.  çevrilir. Bu qərarın təsiri ilə 1929-cu ildə 120 məscid məktəbə 

çevrilir. 

---