F. I. Haydarov, N. I. Xalilova psixologiya fanlarini qitish metodikasi
Yüklə 0,74 Mb. Pdf görüntüsü
|
| Ikkinchidan, nazariy konsultatsiya sifatida qituvchining ma'lum
dastlabki tushuntirishlari bilan quv vazifalari, talabalarning mustaqil,; ishlari va boshqalar. Uchinchidan, seminar mash ulotlarida, munozaralarda q llash : imkonini beradi. Seminar mash uloti uchun topshiriq va savollar: 1. Odamlar qadimgi davrlardayoq hayotining muammolari bilan qiziqqanlar, u hozirgi kunda psixik holat sifatida ma'lumdir. Lekin uni sodda tushuntirganlar. Masalan, ibtidoiy jarriiyatda jon faqatgina insonda emas, balki jonivorlarda, simliklar, buyumlarda ham bor deb tasawur qilingan. Shu bilan birga bu jon «tanadan» mustaqil mavjud b ladi deb tushunilgan (psixikaga animizim, : jon va tana parallel va bir-biriga bo liq b lmay mavjud b ladi). Mazkur natijalar asosida bunday qarashlar yuzaga kelgan, ular qanday kuzatishlarga asoslangan? Nima uchun ular ba'zi zamonaviy diniy e'tiqodlarda majburiy element k rinishida hozirgi paytgacha mavjuddir? 2. Eramizdan awal V—VII asrlar naturfalsafasi vakillari (Fomas Anakseman Geraklit) animizmni yengib aniq yangi ta'limot geologizmni yaratdilar. Jon butun materiyada mavjud ya'ni jon endi materiyaning mustaqil ikkinchi qismi emas, balki uning ajralmas qismi «jonli materiya* deb tushunildi. Buning mazmunini tushuntiring. 3, Nima uchun naturfaylasuflarining geologizmi ulardan keyingi kelgan atomistlarni qoniqtiradi, eramizning V asrlarida faylasuf materialistlar — Demokrit, Epikur, Lukresiy ular natur faylasuflari oyalarini yanada rivojlantirib jonga «tanani jonlantiruvchi» organ sifatida kushib talqin qiladilar, organ jonni boshqaradi yoki boshqacha aytganda aql jon va qalb tana organlari kichik sharsimon eng harakatchan atomlardan tashkil topadi. Atomist olimlarning ta'limotidan psixologik dunyoqarashlarning rivojlanishida ilgari q yilgan qadamlar nimadan iborat va nima uchun siz bunday deb hisoblaysiz? 4. Psixikani tushuntirishda atomistlar birinchi ulkan muvaf- faqiyatlarga erishdilar psixikaning fizikaga bo liqligini uning anatom - fizologik jarayonlari (materializm) qonunlariga b ysinishini k rsatadilar. Ularning ta'limotlarining qarama-qarshiligi shu vaziyatda psixika orqali k pgina narsalarni tushuntirib b lmasligidir. Misol uchun abstrakt fikrlash shaxsning ma'naviylik sharoitini, hulqini majburiy boshqarish, maqsadni tanlash va shu kabilar. Nima uchun atomistlar qarashlari rniga idealizimning vujudga kelganini tushuntirib bering (eramizdan awalgi 428—348-yillarda Platon) Idealizimning yuzaga kelishi psixologik tasawurlar rivojlanishini ilgari bosqichi tomonidan belgilab q yilganini isbotlang? 84 5. Jon va tana nisbatlariga Aristotel nima yangilik kiritganini tushuntirib bering? Aristotel Platonning dualizmini y qotdi deb aytishi mumkin? 6. Psixologik qarashlarni idealistik yoki materialistik y nalishlarda rivojlanishining kelajak nuqtayi nazaridan bilimlarning «psixika» ichida differinsiallanishi boshlanishini (Galen eramizdan awal II asr) siz qanday baholaysiz? 7. Ongni idealistik talqin qilish (E.av. IIl-V asrlar Platon Avgustin) va uning introspeksiyaning psixologiya metodi sifatida yuzaga kelishi bilan aloqasi, zamonaviy psixologiyada psixik hodisalami rganish interospektiv metodining k rinishlari bormi? (agarda bor b lsa misol keltiring, agarda y q b lsa, qanday qilib uning noobyektiv metod sharoitida umuman y qligini nirna bilan tasdiqlaymiz?) 8. R.Dekartning (1556-1650) psixikaning refiektorli tabiatini kashf etishi, bu kashfiyotning inqilobiy xarakteri nimadan iborat? zining reflektor sxemasini butun psixikaga tarqata olmay Dekart nimalarni awalgi holatlarida qoldiradi? 9. Dekartning refieks haqidagi materialistik ta'limot muammolari nima uchun materialistlar Gobbs (1588—1679) va Spinozalar (1632—1677) tomonidan tan olindi. Dekartning qarashlarida nimalar idealistik edi? 10. Psixologiyada determinizm prinsipini e'lon qilinishi va himoya qilinishida Gobbs va Spinozalarning xizmatlari ularning ruhiy hodisalarni tushuntirishda mexanik qonunlami q llashlarini qanday baholash mumkin, psixikani ilmiy qarashlar rivojlanishida sishi taraqqiyot sifatida yoki uni ortga suruvchi sifatidami? 11. Leybnis (1646-1716) psixikada ongsizlik tushunchasini ilgari surdi (persepsiya — qabul qilish, appersepsiya — idrok, qabul qilish) va idealistik qarash hisoblanib, borliq k plab ruhlardan tashkil topgan deb hisoblanadi. Shunga qaramasdan aynan idealistik holatlarda ilmiy psixologiya k plab yangiliklarni kiritdi. Nima uchun materialistlardan k ra, k proq uni amalga oshirish nasib etdi? 12. Fanda va hayotda XVII-XVIII asrlarda hukmronlik qilgan ratsionalizm ikkinchi ringa tushib, birinchi ringa sensualizm va empirizm chiqib keladi. Bu XVIII asrda il or mamlakatlarda ishlab chiqarish inqilobining rivojlanishi bilan bo liq edi. Agarda u psixologiyaga ham ta'sir k rsatgan b lsa, siz bu bo liqlikni qanday tushunasiz? 13. Nima uchun Djon Lokkni (1632-1704) empirik psixologiya- sining yaratuvchisi deb hisoblash qabul qilingan? Empirik psixologiyaning mazmuni va uning rivojlanishiga asos solgan Dj.Lokkning asosiy oyalari nimalardan iborat? Dj.Lokkda dualizm nimada namoyon b ldi? 85 14. Dj.Lokkdan keyin psixologik qarashlaming rivojlanishi ikki y nalishdan iborat b ladi ya'ni idealistik va materialistik shu bilan birga ikki y nalishning vakillari ham Dj.Lokkning oyalariga tayanadi. Materialistlar Gartli (1705-1757), Didro (1773-1784) va Dj. Berkli (1685-1783) boshchiligidagi idealistlarning qarashlarida ularning oyalari Dj. Lokning oyalarining mantiqiy davomi ekanini k rsatib bering? v Nima uchun Dj. Lokk ta'limotining ikkiga ajralishi sababini tushutiring? 15. Refleksiya Haqidagi DjXokkning fikri va hamma bilimlar' tajribadan kelib chiqishiga zining qarashlari bilan qarama-qarshi chiqishining qanday tushuntirish mumkin va u psixologiyaning Dj.Lokkdan keyingi rivojlanishiga qanday ta'sir k rsatdi? 16. Assotsiatsiya qonunini psixologiyaning asosiy qonuni deb tan olinishi va assotsianizmni hukmron psixologik y nalishi sifatida paydo b lishi? Assotsiatsiya qonunini materialistik Gartli, idealistik Berkh va boshqalar tomoriidan talqin etilishi zamonaviy psixologiyada psixik hayotdagi assotsiatsiya qonunining rivojlanish rni haqida nimalarni bilasiz? 17. Assotsianistlarning fikricha butun psixik hayotning boshlan ich nuqtasi, tashqi ta'sir k rsatish hisoblanadi degan oyalarga qarama- qarshi, shu vaqtning zida qobiliyatlar haqidagi ta'limot ham rivojlanadi. Qobiliyatlar assotsiatsiyalardan kelib chiqmaydi va ularga aylanmaydi ular psixikaga ichki ziga xoslikka ega ya'ni tashqi ta'sirlardan qafi nazar uning tu ma xususiyatini tashkil etadi. Ana shu ikki nuqtayi nazarlarda psixikaning kelib chiqishiga doir zamonaviy qarashlarga sizning fikringiz qanday? (Xususan, qobiliyatlar masalasiga ham). 18. Psixikaning faoliyati, vazifasi haqidagi ta'limotning rivojlanishi (XVIII—XIX asrlar) fiziologiyada sha paytlarda psixikaning (refleks) mexanik harakatlar bilan mos kelmasligi haqidagi yuzaga kelayotgan tasawurlarni t ldirgan holda his etish va harakatlantirish nervlarining rtasidagi farqlarning ochilishi (LBelli va RMajandi) nimalardan iborat? Refleks falsafiy tushunchadan tajribalar bilan tasdiqlangari moddiy biologik faktga aylandi; sezuvchi nervlarga ta'sir etish nervi impulsi nerv markaziga orqa miya, undan tib harakatlar nervi b yicha muskullarga yoy shakliga ega refleksning y li ana shunday b lishi mumkinrm? (Reflektor yoyi). Ana shu ma'lumotlar bilan organizmga xos ikki darajali harakatlar beixtiyoriy (ongli) va ixtiyorsiz (ongsiz) ravishdagi harakatlar haqida 86 XIX asr birinchi yarmidagi fiziologiyada umumiy qabul qilingan tasawurlarni asoslab bering. 19. Psixologik bilimlarda qarama qarshiliklar ham mavjud edi. Bir tomondan psixikada hamma narsa refleks bilan tushuntirish ya'ni tashqi ta'sir k rsatish va unga javob qaytarishi sifatida, lekin boshqa tomondan faqatgina insonning emas balki jonivorlarning ham turli sharoitlarga z xulqlarini moslashtirish qobiliyati faol maqsadga muvofiq harakatlarni refleks bilan tushuntirish mumkin emas edi. Assotsiatsiya tushunchasi ham nervlarning mexanik bo liqliklari yangi sharoitlarga moslashishi, oldindan k ra bilishi va shu kabi murakkab harakatlarni tushuntirib bera olmas edi. I.M.Sechenov (1829-1903) zining «Bosh miya reflekslari* asarida (1863) «ongli va ongsiz hayotning hamma hodisalari kelib chiqishi b yicha refleks demakdir* deb isbotlab, ana shu qarama- qarshilikdan chiqish y lini topadi. Uning tanlangan falsafiy va psixologik asarlari t plamiga qarang (M. 1947, 176-bet). Talabalarga savollar I.M.Sechenov psixologiyaga nima yangilik kiritganligini k rsatib bering: a) refleks tushunchasi; b) psixika va ong rtasidagi nisbatlar tushunchasi; d) psixika miya vazifasi sifatidagi tushunchasi; e) bilish jarayonlarining moslashtirish hodisasini ta'minlash b yicha boshqaruv harakati sifatidagi rolini tushunish; • f) miyaning maxsus b limlarida tashqi dunyo haqidagi ma'lumotlarni saqlanishi va qayta ishlash refleks b ini sifatida miyani tushunish. 20. I.P.Pavlov (1849—1936) I.M.Sechenovning nazariy xulosalariga tayanib, jonivorlarning odamning ham tashqi muhit bilan zaro aloqalarini miya tomonidan boshqarilishi qonuniyatini kashf etdi shuningdek, u ikkinchi signallar tizimi haqidagi ta'limot deb ataldi. Shartli refleks tushunchasining mazmuni nimadan iborat? I va II signallar tizimining mohiyati? Bu psixika va refleks tushunchalarining mazmuni qanday qilib ilgari qarashlar bilan zaro munosabatlarda b ladi? 21. XX asrga kelib, psixologik bilimlar rivojlanishi qadimgilarining animistik tasawurlaridan tortib psixika haqida obyektiv dunyoning subyektiv obrazi sifati haqidagi tushunchagacha b lgan y lni bosib tdi. Qanday qilib turli davrlarda fan tomonidan ishlab chiqilgan faktlar oxir oqibat psixika obyektiv dunyoning subyektiv obrazi sifatida ekanligi haqidagi xulosaga olib kelishini, bu y ldagi asosiy davrlarni k rsatib ting? 22. XX asr boshlarida psixologiya fanida inqiroz davri boshlandi. Uning mohiyati va sabablari nimada ular XX asr oxiriga kelib bartaraf etildimi? 23. XX asrning birinchi yarmida psixologiyaning rivojlanishi uning muammolarini ishlab chiqish, ilmiy asoslarini yaratish davri 87 boshlanadi. Mamlakatimiz va chet ellarda k plab ilmiy maktablar va y nalishlar yuzaga keldi, shunga muvofiq ulardan asosiylarini k rsatib ting. Talabalar uchun q yidagi savollarga qisqacha ta'rif berish taklif qilinadi. 1. Har bir maktab psixologiyaga nima yangilik kiritdi? 2. Ushbu yunalishdagi izlanishlarga nima sabab b ldi? 3. Tadqiqotlarda psixika haqidagi ilmiy bilimlar taraqqiyotida qanday rol ynaydi (farazlar, xulosalar, kashfiyotlar). 4. Bu xulosalarning psixologiya uchun zamonaviy ahamiyatlari qanday? 5. Psixologiyadagi keskin zgarish muammosini rganish yuzasidan yangi maktablar va y nalishlarning paydo b lishi va rivojlanishini nimalarda k rishimiz mumkin? a) Bixeviorizm; b) Geshtaltpsixologiya; d) Freydizm yoki psixoahaliz va nofreydizm; e) reaktologiya va refleksologiya; 0 genetik psixologiya; g) kognitiv psixologiya; h) L.S.Vigotskiyning madaniy-tarixiy nazariyasi; i) L.S.Vigotskiy, L.Rubinshteyn, A.N.Leontevlarning faoliyat nazariyasi. 24. Talabalarni mustaqil faoliyatlarini ta'minlash maqsadida quyidagi topshiriqlar majmuasidan foydalanish maqsadga muvofiqdir: 1) 1917-yilgacha Rossiyada psixologiyani rivojlanishi tarixi yuzasidan fikr mulohazalarinigizni yozma tarzda bayon qiling? 25. Hozirgi davrda Rossiyada rivojlanayotgan zamonaviy psixologiyaning asosiy sohalarini aytib bering. Ular tomonidan ilmiy psixologiya rivojlanishi borasida qanday yangiliklarni kiritganligini k rsatib bering? 26. Quyidagi masalalar b yicha zingiz uchun umumlashtiruvchi xulosalar chiqarishga harakat qiling. 26.1. Psixologiya tarixini rganishda b lajak psixolog sifatida qanday amaliy bilimlarini q lga kiritdingiz? 26.2. Psixologiya tarixi fanining qitilishida qaysi muammolar adabiyotlarda siz uchun yetarlicha rganilgan ayrim mavzularning mazmuni t la ochib berilmagan va shuning uchun talabalarga unchalik tushunarli emasdek tuyuladi: balki bu muammolarni hal etish fan tarixida qanday rin egallaganligi yoki hozirgi davrda bu qanday ahamiyat kasb etishini aniqlash bilan bo liqdir. 26.3. Quyidagi muammolarni ishlab chiqishda qaysi ilmiy maktablar yoki olimning xizmati ahamiyatli b lganligini aytib bera olasizmi? 88 Nerv sistemasining reflektorlik faoliyati psixik faoliyatning asosiy fiziologik sharti: — ongsizlik va uning onglilik bilan nisbatlari; — insonning psixik rivojlanishining madaniy-tarixiy konsepsiyalari; — faoliyat nazariyasi. 27. Tinglagan ma'ruzalaringiz va qib chiqqan adabiyotlaringiz asosida quyidagi k rsatilgan asosiy tushunchalardan birortasi ilmiy mazmunini asta-sekin zgarishini tahlil qilish asosida psixologiya fani rivojlanishining tarixiy jarayondagi nazariy qarashlarini zgarib borishini z tushunchangiz orqali bayon qilib bering; obraz, sabab, refleks, shaxs harakat (faoliyat), psixika, ong keltirilgan topshiriqlar tartibi psixologiya tarixi b yicha adabiyotlarni talabalarga har doim yetishmasligi bu fan b yicha darsUklarni umuman y qligini hisobga olib tuzilgan. ylaymizki mazkur savol-topshiriqlar psixologiya tarixining asosiy muammolarini ma'ruzalarda bayon etish va seminar mash ulotlarida muhokama qilishda qituvchiga eng qisqa va samarali y llarni tanlashga yordam beradi. Yüklə 0,74 Mb. Dostları ilə paylaş:
|