F. I. Haydarov, N. I. Xalilova psixologiya fanlarini qitish metodikasi

NAZARIY PSIXOLOGIYANI QITISHNING METODIK 
XUSUSIYATLARI 
Nazariy umumiy psixologiyani va uning nazariy sohalarini qitish 
faqatgina mazmuniy tomonidan emas, balki metodikasi bilan ham 
ziga xos xususiyatlariga ega, chunki qitishning metodikasi doimiy 
ravishda eng tushunarli usullari va metodlarini izlar ekan unda bugungi 
kundayoq uning ba'zi bir metodik xususiyatlarini k rsatish mumkin. 
Ularga qisqacha t xtalib tamiz. 
Psixologiya tarixi b iimi. Psixologiya tarixi — universitetlar va 
akademiyalarda psixologiya fakultetlarida rganiladigan psixdlogiya 
fanning sohasidir, lekin bu amaliy emas, balki nazariy fan hisoblanib 
u psixologiyani hozirgi kundagi holati uning reproduktiv tahlili asosida 
tushuntiradi. Psixologiya tarixi qadimgilarning psixikaga Oonga) 
qarashlaridan boshlab va u haqidagi bugungi kundagi ilmiy tasawurlar 
bilan fanning rivojlantirish jarayonini uning dinamikasini qayta 
tiklaydi. 
Talabalar psixologiya tarixini rganishlarida fanni vaqt davomida 
rivojlanish mantiqini zlashtirib olishiari muhim ya'ni qanday ijtimoiy 
talablar uni yaratgani va u qanday qilib ularni qondirishga yordam 
berganini bilib olishlari kerak. Psixologiya tarixi fani qadimgi 
davrlaridan to bizning kungacha rivojlanishini kuzatadi, tushuntiradi, 
zamonaviy nazariya va farazlarni chuqurroq tushuntirishga imkon 
beradi, ularga tarixiy yondashishni rgatadi. 
Fanning rivojlanish mantiqi va tarixini tushunish talabalarga z 
imkoniyatlari ongida ishonch hissini namoyon qilish, milliy psixologik 
bilimlarni faqatgina adabiyotlardan balki shaxsiy tadqiqotlarida, ilmiy 
psixologiyaning amaUy sohalarida yoki amaliy psixologiyaning aniq 
sohalarida yangi ilmiy yoki amaliy xulosalarga kelishiga yordam beradi. 
Shunday qilib, ilmiy fikrning zaro aloqasi qonuniy sodir b ladi. 
Turli psixologik maktablar va y nalishlarda z aksini topgan alohida 
farazlar, modellar, faktlar umumlashtirish turlari k pligiga qaramay 
bunda turli aholilar va rang-baranglikka qaramay doimiy jaranglovchi 
«kuy» mavjud. U fanning butun tarixi orqali tadi. Bu uning 
rivojlanishining mustahkam tuzilishlarini qamrab oladi, unga asos 
b lib xizmat qiladi. 
80 

---

Zamonaviy psixologiya fanini rganar ekan, inson ana shu q 
chizi idan rganib chiqishi kerak. Ana shunda u y ldan adashmay 
oxirigacha ilmiy psixologik fikrlarni egallab olishgacha tadi. 
Psixologiya tarixini rivojlanishi yuksak e'tibor va ehtiyotkorona 
munosabatni talab etadi. Psixologiya tarixining nazariy fan sifatidagi 
xususiyatlari bir vaqtning zida ham psixologik fan b lishi 
qituvchidan bu fan buyicha dars berishda alohida metodik 
yondashishni talab etadi. Ikki nazariy fanlar — umumiy psixologiya va 
psixologiya tarixi fanlarini qitish ketma-ketligini qayta aniqlash 
lozim. Ba'zan psixologiya tarixi oldin qitiladi, ba'zan aksincha, 
k pincha esa ular birgalikda olib boriladi. 
Agarda psixologiya tarixi b yicha ma'ruzalarda keyinchalik xato 
deb hisoblanib y q qilingan qarashlar bayon etilsa, lekin talabalar ham 
bu muammolarga zamonaviy qarashlarni bilmasalar, unda tarixiy 
jarayonni mantiqiy mos ravishda tushuntirishda jiddiy qiyinchiliklar 
yuzaga keladi. Ular zamonaviy psixologiya kategoriyalarini bilmay, 
bugungi kungacha kashf etilgan psixologik, mexanizmlarni va boshqa 
narsalarni bilmay bir-birini t ldirib kelgan turli psixologik maktab va 
psixologlarning nazariyalari va qarashlari haqidagi tarixiy 
ma'lumotlarni tanqidiy qabul qilish va ularning fan tarixida tutgan 
rnini t ri baholash, fanning rivojlanishiga q shgan hissalarini 
bilib olish imkoniyatiga ega b lmaydilar. 
Talabalarga qachonlardir rivojlangan bir nazariyaning keyinchalik 
esdan chiqarilishi va zamonaviy psixologiyada hech qanday rol 
ynamasligini tushunishi ba'zan qiyin b ladi. Ular misol uchun 
R.Dekart va I.M.Sechenovlarning refleks tushunchalaridagi asosiy 
farqni k rmaydilar. Psixologiya tarixida haqiqiy rivojlanish sifatida 
qoldirgan I.M.Sechenovning reflektorlik nazariyasini XVII asrda 
R.Dekartning reflektor yoyi kashfiyoti bilan taqqoslanganda yangilik 
nimalardan iborat? 
Bunday misollar juda k p, ular zamonaviy psixologik qarashlar 
bilan dastlab tanishib olmay turib psixologiya tarixini zlashtirish qiyin 
b lishini k rsatadi. 
Agarda psixologiya tarixi umumiy psixologiyadan keyin yoki hech 
b lmasa nazariyadan keyin rganilsa, unda bu qiyinchiliklar ancha 
kamroq b lar edi. Psixologik fikrlashning rivojlanishi tarixiy mantiqni 
va doimiy ravishda umumiy psixologiyaning zamonaviy nazariyalariga 
murojaat etish, qitishda psixik holatlarga amal qilish u yoki bu 
qarashlar, konsepsiyalar, nazariyalarning not ri ekanligi sabablarini 
tushuntirishi kerak. Psixologiya tarixini rganishning boshqa bir 
qiyinchiligi qadimgi va rta asrdagi oya va fikrlari allaqachon esdan 
chiqib ketgan va ba'zan juda ham sodda psixologik tasawurlarni shu 
bilan birga xato va mantiqsiz deb tan olingan ba'zi zamonaviy 
81 

---

nazariyalami va ilmiy psixologik fikrlar y nalishlarini rganish 
zarurligini tushunmasliklari bilan bo liq. Hozirgi zamonda t ri y l 
tutish va kelajakni tahlil qilish asosiysi esa psixologiya rivojlanishining 
ijtimoiy tarixiy jarayon sifatida obyektiv qonuniyatlarni ijodiy 
zlashtirish uchun haqiqiy tarixiy rolini tushunmashk va t ri 
baholamaslik talabaga xalaqit beradi. 
Talabaning z fikrini psixologiya tarixining umumiy psixologiya 
bilan hamda uning aniq sohalari bilan bo liqligini tahlil qilishga 
y naltirishga yordam berish uchun muammoni quv masalalari kabi 
metodik vositalardan foydalanish mumkin. Masalalardan shunday 
savollar q yiladiki, talaba psixologiya tarixini rganar ekan 
zamonaviy nazariyaga murojaat etish va aksincha, umumiy psixologiya 
yoki psixologiyaning boshqa zamonaviy sohasini rganishda uning 
rnini fan tarixida paydo b lishi va rivojlanishini taqqoslash kerak 
b ladi. 
Bu talabaga zamonaviy juda dolzarb hisoblangan psixologik 
nazariyanigina emas, balki uning rivojlanishi va yaqin tarixini ham 
rganish mazmunini tushunishga fan tarixida yuzaga kelgan va 
insoniyatning psixik tushunishda ilgari olib borilayotgan har bir yangi 
oyalarning obyektiv ijtimoiy zarurligini tushunishga yordam beradi. 
Psixologiya tarixini rganish b yicha yuqorida k rsatilgan 
xususiyatlari va uni talabalar zlashtirishlari, qiyinchiliklari b yicha 
aniq bir xulosaga kelish mumkin: qituvchi uchun ziga xos metodik 
vazifa — talabalaming quv faoliyatini boshqarish ularning ma'ruza 
eshitishlaridan boshlab, to mustaqil ishlar bilan yakunlanishi 
hisoblanadi. Tarixiy hodisalarni uzoq davrlarda sodir b lganligi va shu 
sababli ularni bevosita kuzatish imkoniyatini y qligi, subyektni 
rganuvchi uchun bittagina tarixni fikrlash kuchi bilan tushuntirib 
beradi. Shundan kelib chiqib, qituvchi uchun ham «bitta y l 
qoladi—talabalarga kerakli quv masalalarni mustaqil bajarish uchun 
imkoniyatni yaratib berib, ularning fikrlash faoliyatlarini boshqarish, 
ma'ruzalarda hamisha faktlarni yuzaki keltirish, kitobdan matnlarni 
oddiy aytib berish usulida emas, balki ma'lumotlarni bayon etish va 
mulohaza uslublari va keyingi seminar mash ulotlari haqida 
gapiradigan b lsak, ularni dasturlashtirilgan ta'lim metodi yordamida 
boshqarish yaxshi b ladi; qilgan ma'ruzalar va tavsiya etilgan 
adabiyotlarda bayon etilgan quv materiallarini mazmuni va 
mantiqiga talabalarni aniq va t ri y naltiruvchi muammoli savollar 
t plash ( quv vazifalarini) tuzish kerak. Seminarda talabalar fikr 
yuritib b lgan mustaqil ishlar asoslarini tashkil etgan masala 
savolarining mazmunini muhokama etish mumkin. Shundan kelib 
chiqqan holda, psixologiya tarixini qitadigan qituvchining asosiy 
ishini quyidagicha ifoda etish mumkin. Muammoli ma'ruzani bayon 
82 

---

etishda talabalaming raustaqil ishlarini dasturlashtirish orqali seminar 
mash ulotlaridarr ijodiy munozaralarga aylanadi, 
Umuman olganda, psixologiya tarixi b yicha ma'ruzani bugungi 
holatga olib kelgan uni bosib tgan y lini reproduktiv tahlil qilish 
asosida hozirgi davr haqidagi suhbatga aylantirishga harakat qilish 
kerak. Albatta, k pchilik talabalar psixologiya tarixi b yicha aniq 
asoslarni tushuna olmaydilar va fan b yicha bilimlaming yagona 
manbayi o'qituvchining ma'ruzalari b lib qolishi mumkin. Shuning 
uchun ularning sifati uchun javobgariik mas'uliyati juda yuqori b Iadi. 
Talabalar uchun juda ham noqulay vaziyatni quv dasturi b yicha 
talabalar kerakli adabiyotlaming y qligini hisobga olib, ma'ruza 
qanday talablarga javob berish kerak.