Psixologik jiirnal. Unda auditoriyadan tashqari turli xil ishlar
haqida ma'lumotlar, biror-bir muammoni muhokama qilish,
quvchilar savoUariga javoblar, turli pedagogik va psixologik masalalar
hamda yangi qiziqarli psixologik faktlar b lishi mumkin. Boshqa
gazeta, jurnallar, kitoblar maqolalardan foydalanish mumkin.
quvchilar qiziqishini jalb etish uchun jurnalning bir , sonida
tushuntirish bermasdan va quvchilarga ular haqida ylab k rishni,
ularni zlari tushuntirib berishlarini taklif qilingan faktni keltirish
lozim. Jurnaldagi faktlarni tushuntirish uchun foydalanish mumkin
b lgan adabiyotlarni keltirish kerak. Keyingi sonida talabalarning
zlari topgan javoblarini keltirish lozim.
Auditoriyadan tashqari ishlar psixologiya qituvchisidan k p vaqt
talab etib, talabalarning psixologik bilimlarini zlashtirish ishlarida
juda samaralidir.
PSIXOLOGIYA NAZARIY VA AMALIY FAN SIFATIDA
Oliy quv yurtlarida psixologiyani qitishning maqsadlari.
Talabalarni har qanday fanlarni rganishlaridan asosiy maqsadi
hayotiy vazifalarga va amaliy masalalarga ilmiy nuqtayi nazardan
yondashgan holda rganishdir. Psixologiyani rganishda talaba fanni
inson psixologiyasining harakatlari har bir odamning hulq-atvor
k rinishlarining xususiyatlarini tushunish va tushuntirib berish, shaxs
psixologiyasida ilmiy y nalishlarni tahlil qilish maqsadida va shuning
asosida ular bilan kundalik hayotda t ri munosabatlarda b lishiga
rganib olish kerakligini bildiradi.
Bu maqsad umumiy b Iib har qanday fanni rganishga ham
taalluqli b Igani bilan, u faqatgina talabaning faoliyatiga tegishlidir
aynan u bunga erishishga intilishi kerak.
qituvchi faoliyati haqida gapiradigan b lsak, uning faoliyati,
talabanikidan farqli ziga xos xususiyatga ega. Talabaning maqsadi —
fanni rganish, qituvchining maqsadi - uni tatbiq etishdir. Bu
74
maqsadlar oxiri oqibat birlashadilar lekin, maqsadlarni q yish
jarayonida ular turli k rinishga ega b ladilar; talaba qituvchidan
«bilim olishga» intiladi, qituvchi esa unga ana shu zarur bilimlarni
«berishga» va mavjud bilimlardan foydalanishga rganishga harakat
qiladi.
Psixologiyani rganishda har bir talaba zining b lajak kasbidan
qafi nazar shaxsning xarakteri va qobiliyatlarini temperamentini va
boshqa xislatlarini aniqlashda, insonning harakatlari va qilayotgan
ishlarini baholash va tahlil qilishda jamiyatda jamoada boshqa odamlar
bilan shaxsiy munosabatlarda psixologik fikrlashga rganib olishi
kerak.
Shunday qilib, psixologiyani qitish, jarayonida talabaiarni
psixologiyadan olgan bilimlari, quv maqsadlari asosida ta'lim
jarayonining uning natijalarida birlashadi; undan boshqa odamlar bOan
munosabatlarda ilmiy psixologik bilimlariga amaliy tayanish mahoratini
rivojlantiradi va z navbatida aynan psixologik fikrlash mahorati
shakllanishini bildiradi. z oldimizga u yoki bu mavzu va b limlarni
qitishni maqsad qilib q yar ekanmiz, fanning turli sohalari
xususiyatlarini hisobga olish kerak.
Misol uchun nazariy (umumiy) psixologiyani tushuntiruvchi deb
nomlash qabul qilingan, amaliy psixologiyani esa hayotiy haqiqatning
turli tomonlarida bu nazariyani: psixik hodisalar holatlari va
vaziyatlariga amaliy q shimcha deb hisoblashadi. Ammo amaliy
psixologiya ham haqiqiy psixik hayotdagi aniq faktlarni tushuntiradi
jumladan, ijtimoiy psixologiya, ijtimoiy hayot hodisalarini guruhlar
xulqi hodisalarini injenerlik psixologiyasi-insonning texnika bilan
zaro munosabati xususiyatlarini, pedagogik psixologiya qitish va
tarbiyaning samaradorligi shartlari bilan bo liq b lgan holatlarni,
tibbiyot psixologiyasi — inson salomatligini yaxshilanishi va
yomonlashishini sabablarini, harbiy psixologiya — insonning xavotirli
vaziyatlardagi harakatlari xususiyatlarini va shu kabi.
Shunday qilib, amaliy psixologiyaning vazifasi nazariy ya'ni
umumiy psixologiya kabi tushuntiruvchi hisoblanadi lekin
psixologiyaning har bir sohasiga taalluqli qiziqishlar doirasidagi
' hodisalarga nisbatan amaliy hisoblanadi.
Psixologik bilimlarni amaliy q llashga kelsak, nazariy va amaliy
psixologiya uchun u hodisalarni tushuntirishdan iborat b ladi,
birinchi holatda — bilimlar tor sohasi nuqtayi nazaridan amaliy
psixologiya aniq bir nazariyasini misol uchun insonning hulqi
sabablarini ma'lum ehtiyojlaridan kelib chiqishi haqidagi
umumpsixologik nazariya asosida tushuntirish mumkin, uchuvchi
sinovchining doimiy xatarli harakatlari sabablar esa aviatsiya
psixologiyasi nuqtayi nazaridan tushuntirish kerak b ladi, chunki
75
talablarning zi bu yerda aniq va ziga xoslikni anglab etishlari kerak.
Hamma narsada ham huddi shunday hodisalarni kuzatish mumkin.
Endi savol; psixologiyaning amaliy sohalariga psixologik nazariya
xizmat qilsa uni amaliy q Ilash deganda nimalar nazarda tutilishi
mumkin? Bu savolga javob berish amaliy fanlarni qitish maqsadi
bilan bogiiq b ladi. Bu savolga javob ijobiy b lish kerak: amaliy
emas balki nazariy masalalarni hal etishda nazariyani amaliy q llash
deb hisoblash mumkin.
Faoliyatning umumiy psixologik nazariyasi yoki masalan,
rivojlanish va qitish (ya'ni pedagogik psixologiya sohasiga) yoki yin
faoliyatida bola shaxsini shakllantirish qonuniyatlarini aniqlashga (ya'ni
yosh psixologiyasi sohasiga) q llaydigan b lsak, bu biologiya
qonunlarini tibbiyot yoki zoologiya rganadigan hodisalarni
tushuntirishga matematika qonunlarini, qattiq jismlar fizikasi sohasi
rgatadigan hodisalami tushuntirishi uchun q llagandek y l tutgan
b lamiz.
Shuni ham aytish kerakki, psixologiyaning umumiy nazariyasi
faqatgina amaliy psixologik fanlarda, balki boshqa «begona» fanlarda
shuningdek, masalan, pedagogikada yoki sotsiologiyada ham
hodisalarni nazariy tushuntirishda q llanilishi mumkin.
Umumiy yoki amaliy psixologik nazariyani boshqa yaqin b lgan
yoki yaqin b lmagan fanlarda nazariy rganish masalalariga
amaliyotni q llash psixologik nazariyani amalda q llashning ikki
turidan biri hisoblanadi. Biri psixik hodisalarni tushuntirish uchun
q llash deb aytish mumkin, ikkinchisi - psixologik hodisalarni qayta
zgartirish ularni tuzatish uchun q llash deb nomlash mumkin, u
amaliy psixologiya vazifasiga kiradi uning ilmiy nomi psixotexnika deb
ataladi.
Hozir biz aniqlab olganimizdek, amaliy psixologiyaning qoidasi
nazariy psixologiya qoidasi bilan teng holda psixik hodisalarni
tushuntirish uchun q llaniladi. lekin tushuntirish mavjud b lgan
hodisa va voqealarnigina emas balki qayta tashkil etishlaridan keyin
paydo boiadiganlarga ham taalluqli ekan; shuningdek, taiim-tarbiya,
psixokorreksiya, psixoterapiya va shu kabilar. Amaliy psixologiya
voqealarni pozitiv tuzatishga yoki kerakli yangi maiumotlarni tatbiq
etishga, undan foydalanish faqatgina tushuntirish emas, balki q llash
b lib qoladi.
Shunday qilib amaliy psixologiya ikki turda amaliy q llanilishi ya'ni
aniq psixologik voqealarni tushuntirish uchun (amaliy psixologiyaning
nazariy qismi) va psixikaning u yoki bu tomonlarini qayta tashkil etish
mumkin (amaliy psixologiyaning amaliy qismi yoki psixotexnika).
Agarda quv yurtining psixologiya qituvchisi talabalarning ijodiy
fikrlashlarini rivqjlantirish bilan mash ui boisa va bunda maxsus
76
intellektual mashqlar yordamiga tayansa bunda faqatgina nazariy
psixologiyadagi nazariyalardagi haqiqatni asoslab berish, uning
qonuniyatlarini tushuntirish bilan shu ullansa, baiki amaliy
psixologiya psixotexnika bilan yondoshadi, chunki fikrlash
k nikmalarini amaliy shakllanishiga nazariy psixologiya materiallariga
tayangan holda fikrlash masalalarini (analitik semantik) hal etish
qobUiyatini rivojlantirishdan iborat b ladi.
Shunday qUib, psixologiyani rganishning umumiy maqsadi
quvchilarda (talabalarda) psixik hodisalar va holatlarini Umiy
tushuntirish uchun z bilimlarini q Uab psixologik fikrlash
mahoratini shakUantirish hamda inson shaxsining rivojlantirish
maqsadida uning psixikasini qayta zgartirish hisoblanadi. Ta'lim-
tarbiya jarayonini tashkil etish, hulq-atvorni psixologik tuzatish yoki
nerv psixik kasalliklarni psixoterapevtik davolash va boshqalar.
Ushbu umumiy maqsad biz yuqorida ko'rganimizdek qator aniq
maqsadlarga ajratilishi kerak. Psixologiyani rganishning aniq maqsadlarini
ajratish tamoiyllaridan biri talabalarni, b lajak mutaxassis sifatida kasbga
y naltirish tamoyU hisoblanadi. Ana shu nuqtayi nazardan ham barcha
talabalarni ikki katta guruhlarga ajratish mumkin:
1) k pchilik — bu psixologiya mutaxassisligi talabalari;
2) kichik guruh — bu talaba psixologlar. Har Ucki guruh uchun
ham psixologiyani qitishdan umumiy maqsad bitta lekin, aniq
maqsadlar ularda turlichadir.
Awalo, mutaxassis — psixolog b Ushni maqsad qilmagan
k pchUik talabalar psixologiyani rganishlari, maqsadlarini k rib
chiqishdan boshlaymiz.
Agarda umumiy maqsad bitta boisa ya'ni amaUy masalalarni hal
etish uchun nazariy bilimlarni q Uash orqaU psixologik fikrlash
mahoratini shakUantirish boisa unda savol tu Uadi. Psixolog
boimagan mutaxassisning kasbiy faoliyatiga kiruvchi qaysi harakatlarda
bu bUimlarni q Uash mahorati kerak boiadi.
Mashhur psixolog E.A.Klimovning fikriga k ra psixologik bilimlar
har qanday psixolog b lmagan mutaxassislar uchun «psixologik
bilimdonUk» uchun kerak chunki unga oyalar, faktlar, qarashlami
boshqalaming ongiga yetkazishga t ri keladi. Bir-birini tushunishga
harakat qilish qitish, boshqarish bundan tashqari, u « zining ichki
dunyosini va zini takomUlashtirishni Umiy asosda yaxshi boshqarish»
ham muhim hisoblaydi. Chunki bular faqatgina psixolog
b lmaganlargina taaUuqU deb hisoblashgina emas, balki bir xU
darajada ekanligini inobatga olish lozim. Mutaxassis psixologlarga ham
taalluqli deb hisoblash mumkin, shunda psixolog boimagan
talabalarning qishdan maqsadlari bir-birlarini tushunish, rganish,
77
boshqarish uchun psixologik bilimdonlik deb tan olish qoladi. Bu bilan
har qanday mutaxassis ham shu ullanadi.
Bu fikrni t ri deb hisoblash mumkin, lekin qaysi bilimga qarab
odamni yetarii darajada psixologik bilimdonlar yoki yetarii bilimga ega
b lmagan odamlar qatoriga kiritish mumkinligini aniqlab olish mumkin.
Psixologiya masalalarida yetarlicha bilimdonlik chegaralari kasbiy
faoliyatining har bir sohasi uchun faqatgina ziga xos b lish mumkin.
Misol uchun shaxta direktorining psixologik bilimdonligi shaxtyorlar
brigadiri psixologik bilimdonligidan s zsiz farq qiladi. Bu ularning
xizmat lavozimlari po onasi turlicha b lgani uchun emas balki
ularning faoliyatlari xarakterida farq b lganligi sabablidir, ular turli
masalalarni hal etadilar, shunga qarab odamlarning zaro
munosabatlarini tahlil qiladilar va baholaydilar ularni rgatadilar va
boshqaradilar. Haqiqatdan ham x jalik masalalarini hal etish uchun
shaxta direktori iqtisodchi va yurist konsultant bilan bir-birlarini
tushunishlari kerak b lsa brigadirda bunday zaruriyat hech qachon
yuzaga kelmasa kerak, shuning uchun bunday masalalarda psixologik
bilimdon b lishga unchalik zaruriyat b lmaydi.
Boshqa turli soha mutaxassis rahbarlari uchun ham psixologik
bilimdonlik haqidagi masalada aynan shu holat takrorlanadi.
Endi psixolog mutaxassisligi b yicha talabalarning psixologiyani
rganish aniq maqsadlarini k rib chiqamiz. Umumiy maqsad —
psixologik fikrlashga rganish albatta, mutaxassis b lmagan
psixologlarga nisbatan yanada k proq darajada bilimlar zaxirasiga ega
b lishi lozim. Psixologik fikrlashga rganish orqali amaliy psixolog
mutaxassis hisoblanmaydi. Mutaxassis amaliyotchi uchun bu unchalik
muhim boimaydi, biroq psixologik fikrlash, bilish va mahoratlari
albatta ularning obr sini k tarishi mumkin edi.
Ammo turli y nalishdagi mutaxassisliklarda (nazariy amaliy)
psixologni rganish umumiy maqsadi bilan bir qatorda zining aniq
maqsadlari ham bor.
Misol uchun psixolog amaliyotchi masalasi Nizomiy nomidagi
TDPU psixologiya fakulteti talabasi faqatgina psixologiyaning
akademik bilimlarni zlashtiribgina qolmay, balki psixologiyaning
fundamental muammolari b yicha ilmiy tadqiqotlarni olib borishga
tayyor boiish kerak, bu bilimlar orqali zining fan haqidagi
bilimlarini kengaytirib boradi. Shu bilan birga u psixologiyaning amaliy
sohasida mutaxassis boimasligi va amaliy psixologiya sohasida yuksak
mahorat bilan hech narsani bajarmasligi mumkin. Bunday holat
s nggi chegara boisin (haqiqatda, psixolog amaliyotchi albatta amaliy
ishlarni ham k plab bajarishi kerak) lekin u psixolog amaliyotchini
qitishning ziga xos maqsadini yaqqol namoyon etadi.
78
Uning vazifasi - fanni yanada rivojlantirish ilmiy tadqiqotlar
metodologiyasivametodikasiniegallayolishmamlakatimizdagi hamdachet
el nazariy psixologiyasining hozirgi holatini bilishi, fanni yanada rivojlanish
manfaatlarini talab qiladigan tadqiqotlarni bilishkerak.
Bunday mutaxassisni qitishning aniq maqsadlari uning mohiyati
b yicha psixologiyani fan sifatida rgatishdan umumiy maqsad -
ilmiy bilimlarni amaliy q llashni rganib olish, psixologik fikrlashni
bilish lekin amaliy masalalarni hal etishdan k ra k proq nazariy
masalalarni hal etish uchun nazariyani qayta zlashtirish uchun emas,
balki ilgari tushuntirib berilmagan psixik hodisalarni tushuntirib berish
orqali q llashga rganib olish kerak.
Amaliy psixologiyaga ixtisoslashgan psixologni tayyorlashning aniq
maqsadi boshqacha k rinishda b ladi — pedagogik ishi huquqiy
(yuridik) injenerlik tibbiyot (klinik) va boshqalar, tor doiradagi
tadqiqotlar aniq sohalarida psixik hodisalarni tushuntirish uchun
q llanilishi lozim, zining amaliy qismida esa (psixotexnikada)
psixikani qayta tuzish uchun q llaniladi. Amaliy psixologiyaning
bunday ikki xil vazifasi qitish maqsadini va uni talabalar
rganishlarining maqsadini ham alohida usulda z oldimizga
kiritishimizga majbur etadi. Maqsadni shunday q yish bizningcha
t ri boiadi; tanlangan psixologiya sohasida psixik hodisalarni tahlil
qilish baholash va tushuntirish uchun, quvchilarda fikrlash doirasini
psixologik shakllantirish haqida, psixologiyaning ushbu sohasi inson
psixikasini ijobiy zgarishiga, bu sohasidagi ilmiy qoidalarini q llash
va ushbu usullarini ular zlashtirib olishlari lozim. Misol uchun
tibbiyot instituti talabasi shifokor b lishga tayyorlanar ekan bemorni
davolash maqsadida unga psixoprofilaktik ta'sir k rsatish,
psixoterapevtik, psixokorreksion ta'sir k rsatishlar metodlarini egallab
olishi uchun klinik psixologiyani rganadi. Har qanday maktab
qituvchisining qoloqligi yoki aksincha muvaffaqqiyatli qitishning
psixologik sabablari har bir quvchini individual rganib tahlil qilish
mahoratini egallashi bilan belgilanadi.
Shu bilan birga psixologiya qituvchisi z ishini shunday tashkil
qiladiki, qitishning umumiy maqsadi — psixologik fikrlashning
shakllanishi asosan ma'ruza va seminar mash ulotlarida erishmaslikka
harakat qiladi; amaliy mash ulotlarga - laboratoriya hamda
maktablarda bolalar bo chasida korxona va firmalarda yuridik
konsultatsiyalarda, sud va prokraturalarda, tibbiyot muassasalaridagi
quv mash ulotlarida egallaydilar. Shunday qilib, qitish
metodikasining samaraliligi birinchi navbatda qitishning maqsadini
anglab yetish va bunga metodik usullarning barchasining qaratilishiga
bogiiq boiadi.
79
|