F. I. Haydarov, N. I. Xalilova psixologiya fanlarini qitish metodikasi

Psixologik jiirnal. Unda auditoriyadan tashqari turli xil ishlar 
haqida ma'lumotlar, biror-bir muammoni muhokama qilish, 
quvchilar savoUariga javoblar, turli pedagogik va psixologik masalalar 
hamda yangi qiziqarli psixologik faktlar b lishi mumkin. Boshqa 
gazeta, jurnallar, kitoblar maqolalardan foydalanish mumkin. 
quvchilar qiziqishini jalb etish uchun jurnalning bir , sonida 
tushuntirish bermasdan va quvchilarga ular haqida ylab k rishni, 
ularni zlari tushuntirib berishlarini taklif qilingan faktni keltirish 
lozim. Jurnaldagi faktlarni tushuntirish uchun foydalanish mumkin 
b lgan adabiyotlarni keltirish kerak. Keyingi sonida talabalarning 
zlari topgan javoblarini keltirish lozim. 
Auditoriyadan tashqari ishlar psixologiya qituvchisidan k p vaqt 
talab etib, talabalarning psixologik bilimlarini zlashtirish ishlarida 
juda samaralidir. 
PSIXOLOGIYA NAZARIY VA AMALIY FAN SIFATIDA 
Oliy quv yurtlarida psixologiyani qitishning maqsadlari. 
Talabalarni har qanday fanlarni rganishlaridan asosiy maqsadi 
hayotiy vazifalarga va amaliy masalalarga ilmiy nuqtayi nazardan 
yondashgan holda rganishdir. Psixologiyani rganishda talaba fanni 
inson psixologiyasining harakatlari har bir odamning hulq-atvor 
k rinishlarining xususiyatlarini tushunish va tushuntirib berish, shaxs 
psixologiyasida ilmiy y nalishlarni tahlil qilish maqsadida va shuning 
asosida ular bilan kundalik hayotda t ri munosabatlarda b lishiga 
rganib olish kerakligini bildiradi. 
Bu maqsad umumiy b Iib har qanday fanni rganishga ham 
taalluqli b Igani bilan, u faqatgina talabaning faoliyatiga tegishlidir 
aynan u bunga erishishga intilishi kerak. 
qituvchi faoliyati haqida gapiradigan b lsak, uning faoliyati, 
talabanikidan farqli ziga xos xususiyatga ega. Talabaning maqsadi — 
fanni rganish, qituvchining maqsadi - uni tatbiq etishdir. Bu 
74 

---

maqsadlar oxiri oqibat birlashadilar lekin, maqsadlarni q yish 
jarayonida ular turli k rinishga ega b ladilar; talaba qituvchidan 
«bilim olishga» intiladi, qituvchi esa unga ana shu zarur bilimlarni 
«berishga» va mavjud bilimlardan foydalanishga rganishga harakat 
qiladi. 
Psixologiyani rganishda har bir talaba zining b lajak kasbidan 
qafi nazar shaxsning xarakteri va qobiliyatlarini temperamentini va 
boshqa xislatlarini aniqlashda, insonning harakatlari va qilayotgan 
ishlarini baholash va tahlil qilishda jamiyatda jamoada boshqa odamlar 
bilan shaxsiy munosabatlarda psixologik fikrlashga rganib olishi 
kerak. 
Shunday qilib, psixologiyani qitish, jarayonida talabaiarni 
psixologiyadan olgan bilimlari, quv maqsadlari asosida ta'lim 
jarayonining uning natijalarida birlashadi; undan boshqa odamlar bOan 
munosabatlarda ilmiy psixologik bilimlariga amaliy tayanish mahoratini 
rivojlantiradi va z navbatida aynan psixologik fikrlash mahorati 
shakllanishini bildiradi. z oldimizga u yoki bu mavzu va b limlarni 
qitishni maqsad qilib q yar ekanmiz, fanning turli sohalari 
xususiyatlarini hisobga olish kerak. 
Misol uchun nazariy (umumiy) psixologiyani tushuntiruvchi deb 
nomlash qabul qilingan, amaliy psixologiyani esa hayotiy haqiqatning 
turli tomonlarida bu nazariyani: psixik hodisalar holatlari va 
vaziyatlariga amaliy q shimcha deb hisoblashadi. Ammo amaliy 
psixologiya ham haqiqiy psixik hayotdagi aniq faktlarni tushuntiradi 
jumladan, ijtimoiy psixologiya, ijtimoiy hayot hodisalarini guruhlar 
xulqi hodisalarini injenerlik psixologiyasi-insonning texnika bilan 
zaro munosabati xususiyatlarini, pedagogik psixologiya qitish va 
tarbiyaning samaradorligi shartlari bilan bo liq b lgan holatlarni, 
tibbiyot psixologiyasi — inson salomatligini yaxshilanishi va 
yomonlashishini sabablarini, harbiy psixologiya — insonning xavotirli 
vaziyatlardagi harakatlari xususiyatlarini va shu kabi. 
Shunday qilib, amaliy psixologiyaning vazifasi nazariy ya'ni 
umumiy psixologiya kabi tushuntiruvchi hisoblanadi lekin 
psixologiyaning har bir sohasiga taalluqli qiziqishlar doirasidagi 
' hodisalarga nisbatan amaliy hisoblanadi. 
Psixologik bilimlarni amaliy q llashga kelsak, nazariy va amaliy 
psixologiya uchun u hodisalarni tushuntirishdan iborat b ladi, 
birinchi holatda — bilimlar tor sohasi nuqtayi nazaridan amaliy 
psixologiya aniq bir nazariyasini misol uchun insonning hulqi 
sabablarini ma'lum ehtiyojlaridan kelib chiqishi haqidagi 
umumpsixologik nazariya asosida tushuntirish mumkin, uchuvchi 
sinovchining doimiy xatarli harakatlari sabablar esa aviatsiya 
psixologiyasi nuqtayi nazaridan tushuntirish kerak b ladi, chunki 
75 

---

talablarning zi bu yerda aniq va ziga xoslikni anglab etishlari kerak. 
Hamma narsada ham huddi shunday hodisalarni kuzatish mumkin. 
Endi savol; psixologiyaning amaliy sohalariga psixologik nazariya 
xizmat qilsa uni amaliy q Ilash deganda nimalar nazarda tutilishi 
mumkin? Bu savolga javob berish amaliy fanlarni qitish maqsadi 
bilan bogiiq b ladi. Bu savolga javob ijobiy b lish kerak: amaliy 
emas balki nazariy masalalarni hal etishda nazariyani amaliy q llash 
deb hisoblash mumkin. 
Faoliyatning umumiy psixologik nazariyasi yoki masalan, 
rivojlanish va qitish (ya'ni pedagogik psixologiya sohasiga) yoki yin 
faoliyatida bola shaxsini shakllantirish qonuniyatlarini aniqlashga (ya'ni 
yosh psixologiyasi sohasiga) q llaydigan b lsak, bu biologiya 
qonunlarini tibbiyot yoki zoologiya rganadigan hodisalarni 
tushuntirishga matematika qonunlarini, qattiq jismlar fizikasi sohasi 
rgatadigan hodisalami tushuntirishi uchun q llagandek y l tutgan 
b lamiz. 
Shuni ham aytish kerakki, psixologiyaning umumiy nazariyasi 
faqatgina amaliy psixologik fanlarda, balki boshqa «begona» fanlarda 
shuningdek, masalan, pedagogikada yoki sotsiologiyada ham 
hodisalarni nazariy tushuntirishda q llanilishi mumkin. 
Umumiy yoki amaliy psixologik nazariyani boshqa yaqin b lgan 
yoki yaqin b lmagan fanlarda nazariy rganish masalalariga 
amaliyotni q llash psixologik nazariyani amalda q llashning ikki 
turidan biri hisoblanadi. Biri psixik hodisalarni tushuntirish uchun 
q llash deb aytish mumkin, ikkinchisi - psixologik hodisalarni qayta 
zgartirish ularni tuzatish uchun q llash deb nomlash mumkin, u 
amaliy psixologiya vazifasiga kiradi uning ilmiy nomi psixotexnika deb 
ataladi. 
Hozir biz aniqlab olganimizdek, amaliy psixologiyaning qoidasi 
nazariy psixologiya qoidasi bilan teng holda psixik hodisalarni 
tushuntirish uchun q llaniladi. lekin tushuntirish mavjud b lgan 
hodisa va voqealarnigina emas balki qayta tashkil etishlaridan keyin 
paydo boiadiganlarga ham taalluqli ekan; shuningdek, taiim-tarbiya, 
psixokorreksiya, psixoterapiya va shu kabilar. Amaliy psixologiya 
voqealarni pozitiv tuzatishga yoki kerakli yangi maiumotlarni tatbiq 
etishga, undan foydalanish faqatgina tushuntirish emas, balki q llash 
b lib qoladi. 
Shunday qilib amaliy psixologiya ikki turda amaliy q llanilishi ya'ni 
aniq psixologik voqealarni tushuntirish uchun (amaliy psixologiyaning 
nazariy qismi) va psixikaning u yoki bu tomonlarini qayta tashkil etish 
mumkin (amaliy psixologiyaning amaliy qismi yoki psixotexnika). 
Agarda quv yurtining psixologiya qituvchisi talabalarning ijodiy 
fikrlashlarini rivqjlantirish bilan mash ui boisa va bunda maxsus 
76 

---

intellektual mashqlar yordamiga tayansa bunda faqatgina nazariy 
psixologiyadagi nazariyalardagi haqiqatni asoslab berish, uning 
qonuniyatlarini tushuntirish bilan shu ullansa, baiki amaliy 
psixologiya psixotexnika bilan yondoshadi, chunki fikrlash 
k nikmalarini amaliy shakllanishiga nazariy psixologiya materiallariga 
tayangan holda fikrlash masalalarini (analitik semantik) hal etish 
qobUiyatini rivojlantirishdan iborat b ladi. 
Shunday qUib, psixologiyani rganishning umumiy maqsadi 
quvchilarda (talabalarda) psixik hodisalar va holatlarini Umiy 
tushuntirish uchun z bilimlarini q Uab psixologik fikrlash 
mahoratini shakUantirish hamda inson shaxsining rivojlantirish 
maqsadida uning psixikasini qayta zgartirish hisoblanadi. Ta'lim-
tarbiya jarayonini tashkil etish, hulq-atvorni psixologik tuzatish yoki 
nerv psixik kasalliklarni psixoterapevtik davolash va boshqalar. 
Ushbu umumiy maqsad biz yuqorida ko'rganimizdek qator aniq 
maqsadlarga ajratilishi kerak. Psixologiyani rganishning aniq maqsadlarini 
ajratish tamoiyllaridan biri talabalarni, b lajak mutaxassis sifatida kasbga 
y naltirish tamoyU hisoblanadi. Ana shu nuqtayi nazardan ham barcha 
talabalarni ikki katta guruhlarga ajratish mumkin: 
1) k pchilik — bu psixologiya mutaxassisligi talabalari; 
2) kichik guruh — bu talaba psixologlar. Har Ucki guruh uchun 
ham psixologiyani qitishdan umumiy maqsad bitta lekin, aniq 
maqsadlar ularda turlichadir. 
Awalo, mutaxassis — psixolog b Ushni maqsad qilmagan 
k pchUik talabalar psixologiyani rganishlari, maqsadlarini k rib 
chiqishdan boshlaymiz. 
Agarda umumiy maqsad bitta boisa ya'ni amaUy masalalarni hal 
etish uchun nazariy bilimlarni q Uash orqaU psixologik fikrlash 
mahoratini shakUantirish boisa unda savol tu Uadi. Psixolog 
boimagan mutaxassisning kasbiy faoliyatiga kiruvchi qaysi harakatlarda 
bu bUimlarni q Uash mahorati kerak boiadi. 
Mashhur psixolog E.A.Klimovning fikriga k ra psixologik bilimlar 
har qanday psixolog b lmagan mutaxassislar uchun «psixologik 
bilimdonUk» uchun kerak chunki unga oyalar, faktlar, qarashlami 
boshqalaming ongiga yetkazishga t ri keladi. Bir-birini tushunishga 
harakat qilish qitish, boshqarish bundan tashqari, u « zining ichki 
dunyosini va zini takomUlashtirishni Umiy asosda yaxshi boshqarish» 
ham muhim hisoblaydi. Chunki bular faqatgina psixolog 
b lmaganlargina taaUuqU deb hisoblashgina emas, balki bir xU 
darajada ekanligini inobatga olish lozim. Mutaxassis psixologlarga ham 
taalluqli deb hisoblash mumkin, shunda psixolog boimagan 
talabalarning qishdan maqsadlari bir-birlarini tushunish, rganish, 
77 

---

boshqarish uchun psixologik bilimdonlik deb tan olish qoladi. Bu bilan 
har qanday mutaxassis ham shu ullanadi. 
Bu fikrni t ri deb hisoblash mumkin, lekin qaysi bilimga qarab 
odamni yetarii darajada psixologik bilimdonlar yoki yetarii bilimga ega 
b lmagan odamlar qatoriga kiritish mumkinligini aniqlab olish mumkin. 
Psixologiya masalalarida yetarlicha bilimdonlik chegaralari kasbiy 
faoliyatining har bir sohasi uchun faqatgina ziga xos b lish mumkin. 
Misol uchun shaxta direktorining psixologik bilimdonligi shaxtyorlar 
brigadiri psixologik bilimdonligidan s zsiz farq qiladi. Bu ularning 
xizmat lavozimlari po onasi turlicha b lgani uchun emas balki 
ularning faoliyatlari xarakterida farq b lganligi sabablidir, ular turli 
masalalarni hal etadilar, shunga qarab odamlarning zaro 
munosabatlarini tahlil qiladilar va baholaydilar ularni rgatadilar va 
boshqaradilar. Haqiqatdan ham x jalik masalalarini hal etish uchun 
shaxta direktori iqtisodchi va yurist konsultant bilan bir-birlarini 
tushunishlari kerak b lsa brigadirda bunday zaruriyat hech qachon 
yuzaga kelmasa kerak, shuning uchun bunday masalalarda psixologik 
bilimdon b lishga unchalik zaruriyat b lmaydi. 
Boshqa turli soha mutaxassis rahbarlari uchun ham psixologik 
bilimdonlik haqidagi masalada aynan shu holat takrorlanadi. 
Endi psixolog mutaxassisligi b yicha talabalarning psixologiyani 
rganish aniq maqsadlarini k rib chiqamiz. Umumiy maqsad — 
psixologik fikrlashga rganish albatta, mutaxassis b lmagan 
psixologlarga nisbatan yanada k proq darajada bilimlar zaxirasiga ega 
b lishi lozim. Psixologik fikrlashga rganish orqali amaliy psixolog 
mutaxassis hisoblanmaydi. Mutaxassis amaliyotchi uchun bu unchalik 
muhim boimaydi, biroq psixologik fikrlash, bilish va mahoratlari 
albatta ularning obr sini k tarishi mumkin edi. 
Ammo turli y nalishdagi mutaxassisliklarda (nazariy amaliy) 
psixologni rganish umumiy maqsadi bilan bir qatorda zining aniq 
maqsadlari ham bor. 
Misol uchun psixolog amaliyotchi masalasi Nizomiy nomidagi 
TDPU psixologiya fakulteti talabasi faqatgina psixologiyaning 
akademik bilimlarni zlashtiribgina qolmay, balki psixologiyaning 
fundamental muammolari b yicha ilmiy tadqiqotlarni olib borishga 
tayyor boiish kerak, bu bilimlar orqali zining fan haqidagi 
bilimlarini kengaytirib boradi. Shu bilan birga u psixologiyaning amaliy 
sohasida mutaxassis boimasligi va amaliy psixologiya sohasida yuksak 
mahorat bilan hech narsani bajarmasligi mumkin. Bunday holat 
s nggi chegara boisin (haqiqatda, psixolog amaliyotchi albatta amaliy 
ishlarni ham k plab bajarishi kerak) lekin u psixolog amaliyotchini 
qitishning ziga xos maqsadini yaqqol namoyon etadi. 
78 

---

Uning vazifasi - fanni yanada rivojlantirish ilmiy tadqiqotlar 
metodologiyasivametodikasiniegallayolishmamlakatimizdagi hamdachet 
el nazariy psixologiyasining hozirgi holatini bilishi, fanni yanada rivojlanish 
manfaatlarini talab qiladigan tadqiqotlarni bilishkerak. 
Bunday mutaxassisni qitishning aniq maqsadlari uning mohiyati 
b yicha psixologiyani fan sifatida rgatishdan umumiy maqsad -
ilmiy bilimlarni amaliy q llashni rganib olish, psixologik fikrlashni 
bilish lekin amaliy masalalarni hal etishdan k ra k proq nazariy 
masalalarni hal etish uchun nazariyani qayta zlashtirish uchun emas, 
balki ilgari tushuntirib berilmagan psixik hodisalarni tushuntirib berish 
orqali q llashga rganib olish kerak. 
Amaliy psixologiyaga ixtisoslashgan psixologni tayyorlashning aniq 
maqsadi boshqacha k rinishda b ladi — pedagogik ishi huquqiy 
(yuridik) injenerlik tibbiyot (klinik) va boshqalar, tor doiradagi 
tadqiqotlar aniq sohalarida psixik hodisalarni tushuntirish uchun 
q llanilishi lozim, zining amaliy qismida esa (psixotexnikada) 
psixikani qayta tuzish uchun q llaniladi. Amaliy psixologiyaning 
bunday ikki xil vazifasi qitish maqsadini va uni talabalar 
rganishlarining maqsadini ham alohida usulda z oldimizga 
kiritishimizga majbur etadi. Maqsadni shunday q yish bizningcha 
t ri boiadi; tanlangan psixologiya sohasida psixik hodisalarni tahlil 
qilish baholash va tushuntirish uchun, quvchilarda fikrlash doirasini 
psixologik shakllantirish haqida, psixologiyaning ushbu sohasi inson 
psixikasini ijobiy zgarishiga, bu sohasidagi ilmiy qoidalarini q llash 
va ushbu usullarini ular zlashtirib olishlari lozim. Misol uchun 
tibbiyot instituti talabasi shifokor b lishga tayyorlanar ekan bemorni 
davolash maqsadida unga psixoprofilaktik ta'sir k rsatish, 
psixoterapevtik, psixokorreksion ta'sir k rsatishlar metodlarini egallab 
olishi uchun klinik psixologiyani rganadi. Har qanday maktab 
qituvchisining qoloqligi yoki aksincha muvaffaqqiyatli qitishning 
psixologik sabablari har bir quvchini individual rganib tahlil qilish 
mahoratini egallashi bilan belgilanadi. 
Shu bilan birga psixologiya qituvchisi z ishini shunday tashkil 
qiladiki, qitishning umumiy maqsadi — psixologik fikrlashning 
shakllanishi asosan ma'ruza va seminar mash ulotlarida erishmaslikka 
harakat qiladi; amaliy mash ulotlarga - laboratoriya hamda 
maktablarda bolalar bo chasida korxona va firmalarda yuridik 
konsultatsiyalarda, sud va prokraturalarda, tibbiyot muassasalaridagi 
quv mash ulotlarida egallaydilar. Shunday qilib, qitish 
metodikasining samaraliligi birinchi navbatda qitishning maqsadini 
anglab yetish va bunga metodik usullarning barchasining qaratilishiga 
bogiiq boiadi. 
79 

---