Fakultə : «Əmtəəşünaslıq» Ixtisas : Istehlak mallarının ekspertizası və marketinqi

33 

 

Burada, S – materialın dartılmadan əvvəlki en kəsiyinin sahəsidir (mm

2

). 

Toxuculuq  liflərinin  və  sapların  en  kəsikləri  çətin  təyin  olunduğundan  çox 

vaxt  nümunənin  kütləsi  (çəkisi)  nəzərə  alınaraq  (

qr

),  aşağıdakı  hesablamadan 

istifadə  edilir.  Əgər  nümunənin  uzunluğu  (Lmm),  xüsusi  kütləsi  (çəkisi)   

mq/mm

3

-la, en kəsiyinin sahəsi (S mm

2

) olarsa, onun kütləsi 

=

,

=

 

Burada,    -  nümunənin  xüsusi  kütləsini  (çəkisini)  mq/mm

3

-la  göstərir. 

Buradan da 

=

=

 olur. 

Qırılmada  uzanma.  Dartan  qüvvənin  təsiri  ilə  material  qırılan  zaman 

deformasiyaya  uğrayaraq  uzunluğu  artır  ki,  ona  da  qırılmada  uzanma  deyilir. 

Qırılmada uzanma iki cür olur. 

1.  Mütləq qırılmada uzanma, mm-lə. 

2.  Nisbi qırılmada uzanma, %-lə. 

Mütləq  qırılmada  uzanma  l

qr

  (mm).  Mütləq  qırılmada  uzanma  nümunə 

dartılarkən qırılana kimi nümunədə artan uzunluğu göstərir. 

L

qr

=L – L

0

 (mm) 

Burada, L – nümunənin qırılan momentdəki uzunluğu (mm). 

L

0

  –  nümunənin  əvvəlki  uzunluğu  (qırıcı  maşında  sıxıcılar  arasındakı  olan 

məsafəni) mm-lə göstərir. 

Nisbi  qırılmada  uzanma  (E

qr

,  %-lə).  Nisbi  qırılmada  uzanma  mütləq 

qırılmada uzanmanın (l

qr

) nümunənin əvvəlki uzunluğuna (L

0

) olan nisbətini ifadə 

edir. 

=

∙ 100 =

−

∙ 100(%) 

Materialın az qüvvə ilə qırılmasına yüksək elastik, çox qüvvətlə qırılmasına 

isə elastik və yaxud plastik deyilir. 

Iplik və sapların az uzanaraq qırılması onların sərtliyini göstərir. 

---

34 

 

Mütləq qırılma işi (R

qr

) (s.kqq.sm, da N sm). Nümunənin qırılmasına kimi 

sərf olunan minimal işi göstərir və dartılma diaqrammı vasitəsilə təyin olunur. 

Qırılmanın mütləq işi R

qr

 materialın hissəcikləri arasındakı əlaqəni saxlayan 

enerjinin  aradan  qaldırıb  qırılma  alınması  üçün  sərf  olunan  enerjinin  miqdarını 

göstərir.  Bunun  üçün  seçilən  material  nümunəsinin  dartılmasına  sərf  edilən  elə 

enerji  miqdarı  tapmaq  lazımdır  ki,  bu  da  dartılmada  nümunənin  hissələri  bir-

birindən  aralansın,  nümunə  qırılsın.  Bu  işi  təyin  etmək  məqsədilə  qırıcı  maşının 

üzərində təsvir edilən dartılma diaqramından istifadə edilir. 

Dartılma  diaqrammı  uyğun  cihazlarla  (özü  yazan)  təchiz  edilmiş  qırıcı 

maşınlarında daha asan alınır. 

Qırılma  işinin  tapılmasında  dartılma  diaqramının  mühüm  əhəmiyyəti  var. 

Belə  ki,  qırılma  işinə  dartılma  diaqrammı  ilə  sıx  əlaqədar  olan  müəyyən  bir  sahə 

kimi  baxılır.  Bu  sahə  isə  P  =  f(l)  funksiyasının  həndəsi  təsvirini  göstərən  əyri  ilə 

sərhədləşir.  Qırılma  işi  kəmiyyətcə  əyri  ilə  absis  oxu  arasında  qalan  AVS  sahə 

hissəsidir.  Qırılma  nöqtəsi  olan  V-nin  koordinatları  yuxarıda  dediyimiz  qırılma 

xarakteristikaları  l

qr

  qırılmadakı  müləq  uzanma  və  R

qr

  qırılma  yükü  vasitəsi  ilə 

təyin edilir. 

Ali  riyaziyyatdan  məlumdur  ki,  müəyyən  əyri  ilə  hüdudlanan  sahələrin 

tapılmasının əsas üsulu differensial və inteqral hesabının tətbiqidir. 

Dartılmanın  elementar  işinin  hesablanması  differensial  hesab  vasitəsilə 

aşağıdakı kimi göstərilə bilər: 

dR = Pdl 

və yaxud 

=  

Burada, 

R – dediyimiz kimi, P = f(l) funksiyasıdır. 

 

---

35 

 

Riyazi  analizdən  bilirik  ki,  müəyyən  əyrilərlə  və  düz  xətt  parçaları  ilə 

hüdudlanmış  sahəni  tapmaq  üçün  bu  funksiyanın  müəyyən  inteqralını  tapmalıyıq 

(məlum olduğu üzrə inteqralın həndəsi mənası da məhz sahədir). 

Biz  dartılmanın  elementar  işinin  dR=Pdl  olduğunu  qeyd  etdik.  Lakin 

nümunənin  qırılmasına  sərf  olunan  bütün  iş  sahəni  göstərən  aşağıdakı  inteqralın 

qiymətinə bərabər olar. 

=

=

( )  

R

qr

  və  l

qr

  böyüdükcə  nümunənin  qırılmasına  lazım  gələn  enerjiyə  də  daha 

çox ehtiyac olur. 

Burada əsas çətinlik f(l) funksiyasının özünü təyin etməkdir, çünki cürbəcür 

(müxtəlif materiallar üçün dartılma diaqrammı da olduqca müxtəlif şəkilli) olur.  

Əgər  bütün  dartılma  müddətində  l

qr

  uzanması  qırılma  yükü  R

qr

-ya  bərabər 

qüvvəyə malik olarsa, onda R

şər

 şərti qırılma işi R

ut

=P

2

l

qr

 olardı.  

Lakin  faktiki  olaraq  AVS  sahə  hissəsinə  bərabər  olar,  qırılma  işi  şərtindən 

kiçik  olan  ADVS  düzbucaqlısının  sahəsinə  bərabər  olur,  çünki  nümunənin  malik 

olduğu qüvvə ancaq qırılma anından R

qr

-ya bərabər qiymətə çata bilər. 

R

f

  faktiki  işinin,  R

ş

  şərti  işinə  olan  nisbətinə    dartılma  diaqramının  tamlıq 

(tamamlama) əmsalı deyilir. Bunu riyazi şəkildə aşağıdakı kimi yazmaq olar. 



=

ℎə 

ℎə 

,  



=

ş

 

Buradan isə R

qr

=R

ş

=P

qr

l

qr

 (qq.mm) 

Sahəni  ölçmək  çətinlik  törətdiyindən,  yoxlamalarda  adətən  həmin  sahələr 

diaqrammı kağızından kəsilib onların kütləsi (çəkisi mq-la) ilə diaqramın tamamlıq 

əmsalı ilə müəyyənləşdirilir. 

 

---