Fakultə : «Əmtəəşünaslıq» Ixtisas : Istehlak mallarının ekspertizası və marketinqi
Yüklə 355,21 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Toxuculuq liflərinin sıxılma deformasiyası.
- Toxuculuq liflərinin burulma deformasiyası.
- Toxuculuq liflərinin burulma sərtliyi.
- Toxuculuq liflərinin əyilmə deformasiyası.
- NƏTICƏ VƏ TƏKLIFLƏR
42
= − ∙ 100%
Nisbi elastiki deformasiya = − ∙ 100% Nisbi plastiki deformasiya = −
Burada, L 0 – nümunənin əvvəlki uzunluğunu mm-lə göstərir. L 1 – dartılmada yük götürülən anda hələ bir müddət nümunədə davam edən uzunluğunu mm-lə göstərir. L 2 – dartan yük götürdükdən 3 dəqiqə sonra istirahətdən sonrakı uzunluğunu mm-lə göstərir. L 3 – dartan yük götürüldükdən sonra uzun müddət (30 dəqiqə və bir neçə saat) istirahətdən sonrakı uzunluğunu mm-lə göstərir. Ümumi deformasiyadan tərkib hissələrin payına düşən deformasiyalar aşağıdakı kimi təyin edilir. Yüksək elastiki deformasiyaya düşən pay =
Elastiki deformasiyaya düşən pay =
Plastiki deformasiyaya düşən pay =
Ümumi deformasiyanın payı isə
43
Sap və parçaların yenidən işlənməsi, tikişin keyfiyyəti, hazır məmulatın xidmət (istifadə müddəti) ən çox da onların çoxlu gərilmə (dartılması) və əyilməsinə qarşı davamlılığı ilə müəyyən edilir. Təkrar təsirlərə məruz qalan toxuculuq materialında yorğunluq artır ki, bu da liflərin daxili molekulyar strukturunun sarsılması toxuculuqda və kompleks saplara liflər arasında əlaqə zəifləyir, liflərin çözələnməsi və s. nəticədə kütləsini itirmədən didilib dağılması xarakterizə olunur. Iplik və saplara təkrar dartılmanın (gərilmənin) təsirini qiymətləndirmək üçün onların aşağıdakı mexaniki xassələrin xarakteristikalarından istifadə edilir. n r
dövrlərin sayı ilə təyin edilir. Davamlılıq müddəti T r , bu müəyyən təkrarlanan gərilmə halında olan materiala yükün təsir etdiyi ondan başlayaraq qırıldığı ana qədər keçən vaxtıdır. Qalıq dövrü deformasiyası E qd , bu materialı təkrar-təkrar gərilməsi ərzində onda toplanmış (yığılıb) qalmış deformasiyadır. Bu deformasiya plastik və qismən də elastik (əvvəlki halına yavaş qayıdan) deformasiyaların elə məcmuyundan ibarətdir ki, ən kiçik istirahət müddətində belə ola bilmir, çünki bunun relaksasiya (relaksiya – latınca relakatio sözündən gərginliyin azalması, zəifləmə mənasını verir – sistemin adi təbii halından çıxmasına təsir edən amillərin sıradan çıxması ilə onun tədricən öz əvvəlki adi halına qayıtması prosesi) müddəti dövrlər arasındakı müddətindən çox olur. Qalıq dövrü deformasiya mütləq deformasiyanın sınağı zamanı toplanan deformasiyanın sınağın axılma uzunluğuna olan faiz nisbəti ilə ifadə olunur. Iplik və sapların keyfiyyətinin yüksək olması ilə onun dözümlülüyü artır, qalıq dövrü deformasiyası isə kəmiyyətcə azalır. Bu xarakteristikalar da öz növbəsində sınaq şəraitindən asılıdır. Hər bir dövrdə onların gərilmələrindəki verilmiş dövrü deformasiyanın miqdarından (kəmiyyətindən), senasitetik yükdən,
44
uzunluq sıxımından, 1 dəqiqədəki dövrlərin tezliyindən, ətraf mühitdəki nəmlik və temperaturdan. Materialların sınağını E ed dövrü deformasiyanın dözümlülük həddinə yaxın olan (hansı ki, hər bir dövrdə sınağı gərir, dartır) halında aparmaq lazımdır. Dözümlülük E d – verilən dövrü deformasiyanın elə ən böyük qiymətidir ki, burada material və dağılmasına qədərki çox böyük sayda (təqribən 10 4 – 10 5 sayda)
dövrlərə davam gətirir. Özümlülük həddi məlum deyilsə, onda sınağı verilən dövrü deformasiyanın müxtəlif qiymətlərində ilkin sınaqlardan keçirib dözümlülük əyrisini qurmaq və buna əsasən də dözümlülük həddini təyin etmək lazımdır. Toxuculuq materiallarının təkrarlanan gərilmələrdə məruz qaldığı mexaniki xassələri təyin etmək üçün istifadə edilən cihazlara pulsator deyilir. Təkrari gərilmələri sınaqdan keçirmək üçün təcrübədə (praktikada) MTI və METPI-nun birgə işləyib hazırladıqları PN-5 pulsatorlarından geniş istifadə edirlər. Iplik və sapların gərilmə və əyilmə zamanı çoxdövrlülük göstəriciləri prof. F.X.Sadıqova aşağıdakı kimi tərtib etmişdir. Toxuculuq liflərinin sıxılma deformasiyası. Sıxılma dağılmadan sonra ən çox təsadüf olunan haldır. Bu deformasiya nəticəsində lif, iplik və saplar en kəsiklərini, eləcə də uzunluqlarını dəyişir. Lif, iplik və sapların sıxılması hələlik az öyrənilmişdir. Pambıq iplikləri üçün Alakseyevin sapların en kəsiklərindən asılı olaraq apardığı tədqiqatlardan istifadə edərək, sıxılma əmsalını aşağıdakı düsturla ifadə edir. = −
Burada, d 0
d – sapın sıxılmadan sonrakı diametridir. k – əmsaldır, əgər sıxılma birtərəflidirsə k=1, ikitərəflidirsə k=2 olar.
45
liflərinin burulma deformasiyası. Burulma
qırılma xarakteristikası olub, əsas etibarı ilə süni sapların təyin edilməsində işlədilir. Bəzən sapın möhkəmliyini yoxlamaq üçün vahid uzunluğa düşən əlavə buruqların sayı (k ə ) təyin edilir. Yəni əvvəlki sap burulan tərəfə yenidən sap qırılana qədər burulur. Iplik və saplar deformasiyaya uğradıqda burulmaya məruz qaldıqlarından onlardan və onları təşkil edən liflərdə burulma deformasiyası əmələ gəlir. Bu deformasiyanın xarakteri qırılma burumu (k b ) və burulma əmsalı ilə ifadə edilir. Burulma deformasiyası xüsusi burulma ölçən cihazla yoxlanılır. K qr = K b + K ə Burada, K qr – qırılma buruğunun sayını göstərir. Toxuculuq liflərinin burulma sərtliyi. Burulma sərtliyi fiziki xarakteristika olub, özlüyündə burulma momenti ilə nisbi burulma bucağı arasındakı mütənasiblik əmsalıdır və aşağıdakı tənliklə göstərilir.
Bildiyimiz kimi, polyarintersiya momenti J = 0,1 d 2 (sm 4 ) Əgər diametri həqiqi (faktiki, hesabi) diametr qəbul etsək və mm-lə götürsək, onda
= 0,0357
= 1,13
√ ( ) olduğunu bilərək, xətti sıxlığa və nömrəyə nəzərən inersiya mlmentini (1) və burulma sərtliyini (S) aşağıdakı kimi təyin etmək olar. = 10 =
∙ = 1,63 ∙ 10 = 1,63 ∙ 10 ∙ = 1,63 ∙ 10 Burada,
S – burulma sərtliyidir (qq.sm 2 -lə). 46
G – sürtünmə modulu (qq.sm 2 -lə).
J – polyar inersiya momenti (sm 4 ). d n – sapın həqiqi diametrləridir (mm-lə). - sapın həcmi, kütləsidir (çəkisidir) (mq/mm 3 -lə). T – sapın xətti sıxlığını (qalınlığını) (q/km, teks-lə). N – sapın metrik nömrəsidir (mm/mq, m/q, km/kq). Beləliklə, sərtlik sapın diametrinin 4 0 -lə düz sapın nömrəsinin kvadratı ilə tərs mütənasibdir. Lif, iplik və saplar üçün burulmada sərtlik I.S.Pavlov sistemində yoxlanılarsa, aşağıdakı düsturla hesablanır. = ( . ) Burada, t – ikinci dövr müddətini saniyə ilə göstərir. R – mayatnikin sabitidir (təqribi 72-yə bərabərdir). = 0,4
ℎ ≈ 72
= 0,4
ℎ ≈ 72(
. ) I.S.Pavlovun burucu mayatnik cihazı aşağıdakı prinsipdə işləyir. Ilməşəkilli sap sığıcıya və p şəkilli dayağa bərkidilir. Dayaq üzərindən qarmaq keçirilmişdir ki, həmin qarmağın köməyi ilə ilməşəkilli sap dairəvi disk ilə asılır və burucu mayatnik şəklini alır. Sapın elastik təsiri ilə onun buruğu açılmağa başlayır, sonra təkrarən burulur və açılır. Burulma tədricən dayanır. Ikinci dövrdə açılma müddətini saniyə ölçənlə ölçürlər və t-nin qiymətini təyin edirlər. t-dən başqa, bütün kəmiyyətlər sabit olarsa, onda = =
. )
47
I.S.Pavlov cihazında l-nümunənin asılma uzunluğunu, D – diskin diametrini, H – diskin qalınlığını, m – diskin kütləsini (ağırlığını), - materialın xüsusi kütləsini (çəkisini) göstərir. Bəzən qq.sm 2 -lə deyil, şərti vahidlə götürülürsə, onda şərti olaraq = 1000
Toxuculuq liflərinin əyilmə deformasiyası. Lif, iplik və saplardan hazırlanan məmulatlar emal vaxtı əyilməyə də məcbur olurlar. Bu əyilmələr çox vaxt dartılma, əzilmə ilə birlikdə olur. Onları əyən qüvvələr müəyyən deformasiyalar əmələ gətirirlər. Təcrübədə əyilmədən tam pozulmaya az təsadüf olunur. Lakin əyilməyə sonrakı deformasiyalarda pozulmanın tez əmələ gəlməsinə müəyyən dərəcədə kömək edir. Iplik və sapların əyilməyə müqaviməti məmulatları (parça, trikotaj) əyilmə xarakteristikaları öyrənildikdə (tikiş saplarında, geyimdə) lazım gəlir. Əyilmənin əyiricilik və toxuculuq proseslərində mənası çoxdur. Əyilmə əyilmə sərtliyi (V) ilə xarakterizə edilir. B = JE Burada,
E – uzununa elastikliyin moduludur. i – lifin, ipliyin və sapın en kəsiyinin neytral oxuna nəzərən inersiya momentidir. Əgər sapın en kəsiyini şərti olaraq dairəvi qəbul etsək, onda inersiya momenti
Burada,
d – lif, iplik və sapın diametrini (sm-lə) göstərir. Bu xarakteristika ilə trikotaj istehsalatında çox maraqlanırlar. Belə ki, orada əyilmələr daha artıq olur.
48
4 (qq.sm 2 ) Əgər diametri həqiqi (faktiki, hesabi) qəbul etsək, onda xətti sıxlığa nəzərən = 8,15 ∙ 10 ∙ ( . ) Metrik nömrəyə nəzərən isə 8 =
8,15 ∙ 10 ∙ ( . ) Burada, - həcmi kütləni Ş(çəkini) (q/sm 2 -la) göstərir. Qeyd etmək lazımdır ki, bu düstur ancaq az deformasiyalarda müvəffəqiyyətlə istifadə edilə bilər.
49
Parçaların istehlak xassələrinin formalaşmasında iplik və saplar olduqca böyük rol oynayır. Iplik və saplar təyinatından asılı olaraq toxuculuq sənayesində geniş istifadə edilir. Iplik və sapların növləri olduqca çoxdur. Lakin onların hamısı toxuculuq sənayesində eyni dərəcədə istifadə edilmir. Hal-hazırda toxuculuq sənayesində ən çox bitkilərdən və saplardan sonra ikinci yeri heyvanlardan alınan təbii iplik və saplar tutur. Lakin son zamanlarda kimyəvi iplik və saplardan istifadə edilməsi günü-gündən artmaqdadır. Toxuculuq sənayesində istifadə edilən iplik və sapların çoxunu bitki əsaslı materiallar təşkil edir. Bu iplik və sapların yüksək istehlak xassələrinə malik olması heç də təsadüfi deyildir. Iplik və sapların fiziki-mexaniki xassələrinin ekspertizasına həsr edilmiş buraxılış işini yekunlaşdıraraq aşağıdakı nəticə və təklifləri vermək olar. 1. Bitki əsaslı iplik və saplardan istehsal edilən parçalar bədəni rütubətdən, havadan, günəş şüalarından, dəyişən temperaturdan və başqa təsirlərdən qoruya bilir. 2. Bitki əsaslı iplik və saplar iqtisadi cəhətdən əlverişli sayılır. 3. Aparılan müşahidələr göstərdi ki, heyvanat əsaslı iplik və saplardan istehsal edilən parçalar yüksək istilik saxlama xassələrinə malik olur. 4. Yun ipliyindən olan parçaların sürtünməyə qarşı davamlılığını artırmaq üçün onların tərkibinə 40%-ə qədər kimyəvi liflərin qatılmasını təklif edirik. 5. Təbii əsaslı iplik və saplardan alınan parçalar yüksək gigiyenik xassələrə malik olur, amma kimyəvi liflərdən olan parçaların gigiyenik xassələri aşağı olur, ona görə təklif edirik ki, 50% təbii və 50% kimyəvi əsaslı parçaların istehsalına geniş yer verilsin. 6. Aparılan müşahidələr göstərir ki, yundan olan iplik və saplar davamlı, yüksək upruq və elastikdir, ona görə təklif edirik ki, bu xassələrə görə yun məmulatlarından geniş istifadə edilməsi məqsədəuyğun sayılsın.
50
1. Ə.P.Həsənov. Qeyri-ərzaq mallarının ekspertizası. Bakı – 2006. 2. Ə.P.Həsənov. Istehlak mallarının ekspertizasının nəzəri əsasları. Bakı – 2006.
3. Ə.P.Həsənov, C.M.Vəliməmmədov, N.N.Həsənov. Qeyri-ərzaq malları əmtəəşünaslığı. Bakı – 1987. 4. R.S.Əkbərov. Toxuculuq materialşünaslığı. Dərs vəsaiti. Bakı. 1988. 5. R.S.Əkbərov. Toxuculuq materialşünaslığı. Dərslik. Bakı. 2001. 6. R.S.Əkbərov. Toxuculuq materialşünaslığı kursu üzrə laboratoriya praktikumuna dair metodik göstərişlər. Bakı. 1980. 7. N.R.Məmmədov. Standartlaşdırmanın əsasları. Çaşıoğlu. Bakı. 1999. 8. Q.X.Əliyev, M.H.Fərzanə. Kvalimetriya və keyfiyyəti idarə etmə. Bakı. 1999. 9. Г.И.Кукин, А.И.Соловьев. Текстильное материаловедение. Легпромбытиздат. М.: 1985. 10. М.И.Сухарев. Материаловедение. Лгкая индустрия. М.: 1973. 11. Б.А.Бузов и др. Материаловедение швейного производства. Легкая индустрия. М.: 1978. 12. Ф.Х.Садыхова и др. Текстильное материаловедение и основа текстильного производства. Легкая индустрия. М.: 1967. 13. А.И.Кобляков. Структура и механические свойства трикотажа. М.: 1993. 14. И.В.Додонкин, С.М.Кирюхин. Ассортимент свойства и оценка качества тканей. Легкая индустрия. М.: 1979. 15. А.Н.Соловьев, С.М.Кирюхин. Оценка качества и стандартизация текстильных материалов. М.: 1974. 16. С.М.Кирюхин, А.Н.Соловьев. Контроль и управление качеством текстильных материалов. М.: 1977.
51
17. Н.Ф.Сурнина. Проектирование тканей по заданным параметрам. М.: 1973. 18. А.М.Медведев, А.Ф.Ряполов. Международная стандартизация и сертификация продукции. М.: Издательство стандартов. 1989. 19. А.В.Гличиев. Основы управления качеством продукции. М.: Издательство стандартов. 1988. 20. В.В.Окрепилов. Управление качеством. М.: Экономика. 1998. 21. Н.М.Чечеткина. Экспертиза качества товаров. М.: Экономика. 1984. 22. Э.П.Райхман, Г.Г.Азгальдов. Экспертные методы оценки качества товаров. М.: Экономика. 1974. 23. П.А.Красовский, А.И.Ковалев, С.Г.Стрижков. Товар и его экспертиза. М.: Центр экономики и маркетинга. 1999. Yüklə 355,21 Kb. Dostları ilə paylaş:
|