Fan va innovatsiyalar

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI


UNIVERSITY OF BUSINESS AND SCIENCE NODAVLAT OLIY TA’LIM MUASSASASI
“Iqtisodiyotda IKT va tizimlar”
fanidan



Mavzu: ELEKTRON BIZNES VA MOBIL-TIJORAT TEXNOLOGIYALARI
Topshirdi: IQ 21-06 guruh talabasi
J. ERGASHBOEV


Qabul qildi: M. Xodjiyeva
Namangan 2023

Mavzu: ELEKTRON BIZNES VA MOBIL-TIJORAT TEXNOLOGIYALARI
Reja:

1. 
   Elektron biznesning mohiyati
   
2. 
   Elektron tijorat
   
3. 
   Elektron tijoratning paydo bo’lishning shart-sharoitlari
   
4. 
   Elektron tijoratning afzalliklari
   

1. Elektron biznesning mohiyati

Telekommunikatsiyaning rivojlanishi hozirgi kunda butun dunyo bo'ylab jismoniy shaxslar va kompaniyalar bir-biri bilan elektron aloqa kanallari orqali bog'lanishiga olib keldi. Internet yagona axborot muhitni tashkil qilish vositasi bo'lib, biznesni rivojlanishning yangi bosqichiga o'tishga imkon berdi. Bir tomondan, u ishlab chiqaruvchilarga har xil imtiyozlar bilan iste'molchilarning maksimal auditoriyasiga kirish imkoniyatini taqdim etdi. Boshqa tomondan, bu xaridorlarga elektron interfeyslardan foydalanib, o'zlarining buyurtmalarini ishlab chiqarishni boshqarish tizimiga o'zlari kiritish imkoniyatini berdi. Shunday qilib, so'nggi yillarda elektron biznes va elektron tijorat yirik va kichik firmalar hamda jismoniy shaxslar hayotiga kirib keldi. Elektron tijorat elektron biznesdan nimasi bilan farq qiladi?
Biznes - bu mulkdan foydalangan holda, tovarlarni sotishdan, ishlarni bajarishdan yoki xizmatlar ko'rsatishdan muntazam ravishda foyda olishga qaratilgan va sub'ektlar tomonidan o'zlarining tavakkallari va javobgarligi ostida amaldagi qonunchilikka muvofiq bajariladigan tadbirkorlik faoliyati.
Elektron biznes (e- biznes) - bu global axborot tizimlari imkoniyatlaridan foydalanadigan biznes. Boshqacha qilib aytganda, bu uning muhim qismi axborot texnologiyalari yordamida amalga oshiriladigan biznes yuritish shakli. Elektron biznesning asosiy tarkibiy qismlariga kompaniyani yagona axborot tarmog'i (intranet) asosida tashkil etish, yani ichki sohani va tarmoqlar va Internet orqali sheriklar, etkazib beruvchilar va mijozlar bilan tashqi o'zaro aloqalar (extranet) kiradi.
XX asrning 60-yillaridan boshlab kompaniyalar faoliyatida elektron biznes elementlari paydo bo'ldi. Bular avtomatik biznes tizimlar, masalan:
- Elektron ma'lumotlar almashinuvi (Electronic Data Interchange. EDI);
- pul mablag'larini elektron o'tkazish vositalari (Elektron pul o'tkazmalari, EFT);
- Korxona resurslarini rejalashtirish (Enterprise Resource Planning, ERP) vositalari.
Shunday qilib, elektron biznes – korxonaning xodimlari, turli korxonalar, davlat idoralari, fan, madaniyat, ta'lim muassasalari, notijorat va jamoat tashkilotlari o’rtasida ishlab chiqarish va tashlikiy munosabatlarning electron biznes-faoliyatning barcha shakllari.

Elektron biznesning asosiy turlariga quyidagilar kiradi:

• savdo maydonchalari (Internet birjalar, kim oshdi savdolari, tovar va xizmatlar kataloglari);
 xaridlarni elektron boshqarish;
 Portallar (korporativ, axborot, tijorat, shaxsiy);
 Jamoat global tarmoqlarni tashkil etish, ularga xizmat ko'rsatish (tarmoq operatorlari tomonidan amalga oshiriladi);
 moliyaviy xizmatlar (Internet to'lov tizimlari, valyuta ayirboshlash shoxobchalari, internet-bank, onlayn savdo);
 investitsiya fondlari (birlashtirilgan investitsiya fondlari yoki bufer fondlari va o'zaro fondlar);
 Internet-do'konlar;
 Kontent loyihalari (reklama biznesini yuritish maqsadida tashrif buyuruvchilarni jalb qilish uchun bepul va ommabop ma'lumotlarga ega saytlar);
 Axborot vositachilari (kataloglar, reytinglar, qidiruv tizimlari);
 Internetdagi axborot biznesi (davriy Internet nashriyotlari, yangiliklar saytlari va boshqalar);
 Internet-marketing (qidiruv tizimlarida veb-saytlarni reklama qilish);
 Reklama biznesi;
 aloqa xizmatlari va muloqot vositalari;
 WEB-mastering (veb-saytlarni ishlab chiqish, veb-dasturlash, veb-dizayn, veb-saytlarni reklama qilish);
 MLM yoki tarmoq marketingi (do'kondan tashqari chakana savdo shakli);
 dasturiy ta'minot va raqamli tovarlarni ishlab chiqish;
 Xizmat ko'rsatuvchi provayderlarning xizmatlari (tarmoq provayderlari, xosting provayderlari, domenlar);
 xizmatlar ko'rsatish (masofaviy o'qitish, onlayn kutubxonalar, elektron sog'liqni saqlash, Internet-konsalting va boshqalar);
 Onlayn o’yinlar biznesi (virtual kazinolar, bukmeykerlar, totalizatorlar, lotereyalar);
 mehnat birjalari (bandlik agentliklari);
 Hamkor dasturlar (sheriklik dasturlari va boshqalar);
 Internet-franchayzing;
 Internet-lizing.
2. Elektron tijorat
Elektron tijorat nima ekanligini tushunish uchun "tijorat" so'zining etimologiyasiga murojaat qilish kerak. Frantsuz tilidan tarjimada "commerce" so'zio’zbek tilida "savdo" degan ma'noni anglatadi. Elektron tijorat yoki elektron savdo (e-commerce) - bu elektron aloqa vositalaridan foydalangan holda mahsulotlar, xizmatlar va ma'lumotlarni sotib olish, sotish, o'tkazish yoki almashtirish jarayoni. Elektron tijoratning boshqa ta'riflari mavjud, masalan, bu foyda olish maqsadida tijorat faoliyati va kompyuter tarmoqlaridan foydalanish orqali tijorat tsiklni kompleks avtomatlashtirishga asoslangan.
Iqtisodchilar elektron tijoratni "kompyuter tarmoqlari yordamida amalga oshiriladigan operatsiyalar, moliyaviy va savdo operatsiyalari bilan bog'liq barcha biznes jarayonlarni qamrab oladigan milliy iqtisodiyot sohasi" deb ta'riflaydilar. “Elektron tijorat to’g’risida” Qonunning 3-moddasiga (385-O’RQ, 22 may 2015 yil) muvofiq “Axborot tizimlaridan foydalangan holda amalga oshirilgan, tovarlarni sotish, ishlarni bajarish va xizmatlarga ko'rsatishga doir tadbirkorlik faoliyati elektron tijoratdir.
Shuni ham ta'kidlash kerakki, "elektron tijorat" tushunchasining ikkita talqini mavjud - tor va keng. Tor ma'noda elektron tijorat deganda telekommunikatsiya tarmoqlaridan foydalangan holda tovarlarni reklama qilish va sotish tushuniladi. Keng ma'noda, Birlashgan Millatlar Tashkilotining xalqaro savdo huquqi bo'yicha komissiyasining (UNCITRAL) ta'rifiga muvofiq, elektron tijorat savdo, sotib olish, faktoring, lizing, konsalting, muhandislik va boshqa operatsiyalarni amalga oshirish uchun ishlatilishi mumkin. sanoat va biznes hamkorligi.
Shunday qilib, elektron tijorat elektron biznesning muhim qismidir, bu kompyuterlar va aloqa tarmoqlaridan foydalangan holda biznes operatsiyalarini tashkil etish, boshqarish va bajarishning yangi usulini anglatadi, ya'ni tomonlar elektron ayirboshlash yoki jismoniy ayirboshlash operatsiyalari yoki to'g'ridan-to'g'ri jismoniy aloqa orqali emas, balki o'zaro aloqada bo'lgan har qanday ishbilarmonlik muomalasining shakli. Elektron biznes tizimlari, elektron tijorat tizimlaridan farqli o'laroq, tijorat tarkibiy qismiga ega bo'lishi yoki bo'lmasligi mumkin. Elektron savdo yoki elektron tijorat kompaniyalarga o'zlarining ichki operatsiyalarida samaraliroq va moslashuvchan bo'lishga, etkazib beruvchilar bilan yanada yaqinroq ishlashga va mijozlarning talablari va ehtiyojlariga tezda javob berishga imkon beradi. Bundan tashqari, bu kompaniyalarga geografik joylashuvidan qat'iy nazar eng yaxshi etkazib beruvchilarni tanlash va jahon bozorida sotish imkoniyatini beradi.
Elektron tijoratning asosiy turlariga quyidagilar kiradi:
 elektron savdo (e-trade);
 elektron pullar (e-cash);
 elektron marketing (e-marketing);
 elektron bank (e-banking);
 elektron sug'urta (e-insurance).
Elektron tijorat tizimini yaratish bo'yicha birinchi tajriba 1960 yilda qo’yilgan, American Airlines va IBM aviakompaniyalari parvozlar uchun joylarni bron qilish tartibini avtomatlashtirish tizimini yaratishni boshlangan - SABRE (SemiAutomatic Business Research Environment – tijorat tadqiqotlar uchun yarim avtomatik uskuna). SABRE tizimi oddiy fuqarolar uchun havo qatnovini yanada qulaylashtirdi va ularga tobora ko'payib borayotgan tariflar va parvozlar yo'nalishida yordam berdi. O'rindiqlarni bron qilishda tariflarni hisoblash jarayonini avtomatlashtirish orqali xizmatlarning narxi pasaytirildi.
Elektron tijoratning etakchilaridan biri bo'lgan Cisco Systems hozirda o'z savdo faoliyatini avtomatlashtirdi, iste'molchilarning 90% buyurtmalari xodimlarning ishtirokisiz amalga oshirar edi.

3. Elektron tijoratning paydo bo'lishi uchun shart-sharoitlar

Elektron tijoratning paydo bo'lishi uchun iqtisodiy va texnik shartlar mavjud bo’lgan.
Iqtisodiy shart-sharoitlar
XX asr ishlab chiqarishdagi texnologik operatsiyalarni bajarish uchun meyoriy vaqtni qisqartirishga doimiy hatti-harakatlar bilan tavsiflangan:
 XX asrning I-chi choragida - ommaviy ishlab chiqarish tamoyillarini joriy etish;
 XX asrning II-chi choragida - ishlab chiqarishni kengaytirilgan mexanizatsiyalash;
 XX asrning III-chi choragida - ishlab chiqarishni avtomatlashtirish;
 XX asrning IV-choragida – mahsulotlarni loyihalashtirishi va ishlab chiqarilishini moslashuvchan avtomatlashtirilgan tarzda boshqarish.
Shunday qilib, o'tgan asrda mehnat unumdorligining keskin o'sishi kuzatildi, bu esa ijtimoiylashtirilgan mahsulot tannarxidagi ijtimoiy mehnat xarajatlarning ulushini sezilarli darajada kamaytirdi. Ammo, oxirgi iste'molchi ushbu yutuqlarni to'liq his qilmadi. Nima uchun bunday holat ro’y berdi? Bu ishlab chiqarishning kontsentratsiyasining ob'ektiv ravishda avtomatlashtirishi va mexanizatsiyalashi natijasida ishlab chiqaruvchining iste'mol bozorlaridan izoqlashganligi sababli sodir bo'ldi. Ushbu masofaning tabiati nafaqat geografik, balki tuzilmaviy hamdir.
Tijorat tsiklining asosiy bosqichlari:
 tovarlar va xizmatlar bozorini o'rganish;
 tovarlar va xizmatlarning xususiyatlarini boshqarish;
 tovar va xizmatlarning xususiyatlari to'g'risida bozorni xabardor qilish;
 tovar va xizmatlarning belgilangan xususiyatlaridan foydalanishga bozorni tayyorlash;
 tovarlar va xizmatlarga buyurtmalarni qabul qilish, qayta ishlash va bajarish;
 tovar oqimlari va ombor zaxiralarini optimallashtirish;
 mijozlar va etkazib beruvchilar bilan o'zaro hisob-kitoblar;
 sotishdan keyingi xizmat.
Shunday qilib, iqtisodiy shart-sharoitlar tijorat tsikllarida yuzaga keladigan xarajatlarni kamaytirish va ularni ishlab chiqarish tsikllarini avtomatlashtirish natijasida erishilgan standartlarga yaqinlashtirishning ob'ektiv zaruratda edi.
Texnik shart-sharoitlar
Elektron tijorat uchun faqat bitta asosiy texnik shartni ta’kidlab o’tishimiz h mumkin - bu Internetning paydo bo'lishi va rivojlanishi, chunki buning natijasida telekommunikatsiya tarmoqlarining rivojlanishi, tijorat faoliyatini kompleks avtomatlashtirish imkoniyati paydo bo'ldi. Ko'pincha, elektron tijorat (EC) va Internet o'rtasidagi munosabatlarni tahlil qilishda elektron tijorat deganda internet ma'lum tijorat muammolarini hal qilish uchun taqdim etilgan usullar to'plami sifatida tushiniladi: marketing tadqiqotlarini o'tkazish, reklama, avtomatlashtirilgan reklama qabul qilish va hk.
Shuni ta'kidlash kerakki, elektron tijoratning paydo bo'lishi uchun sabablari Internet emas - ular iqtisodiyot va jamiyat rivojlanishining ob'ektiv qonunlarida. Internet - bu tijorat tsiklini avtomatlashtirishda uzoq vaqtdan beri mavjud bo'lgan ob'ektiv ehtiyojlarni amalga oshirish vositasi va mahsulotlarning sotish bahosi tarkibidagi xarajatlar ulushini kamaytirish vositasi. Internet kabi vositaning mavjudligi elektron tijoratning paydo bo'lishi uchun faqat texnik shartdir, lekin uning asosi emas.

4.