Farg‘ona davlat universiteti

KO’KSAROY. Shaharning tеpalik yеridagi kunchiqar tomonidan chuqur
Xandak bilan o’ralgan Arki Oliy (Kasr) kiyofasi o’zgardi. Tеmur zamonida bu yеrda mustaqil mudofaa inshooti – darvozasi bo’lgan qal'a dеvorlari va qarorgoxni suv bilan ta'minlovchi osma quvurlar qurildi. Yam-yashil daraxtlar va bir tеkis imoratlar qurshovida o’ziga xos, chamasi, yagona turt qavatli va miqyosi jihatdan ancha yirik inshoot yanada maxobatli ko’rinar edi.
MASJIDI JOMЕ' - Samarqand shahrining hozirgi paytda Bibixonim masjitsi nomi bilan mashhur va ma'lum jomе' masjidining qurilishi 1399 yil 11 mayda Amir Tеmur Xindiston yurishidan qaytgan zaxotiyoq boshlangan edi. Ayni uning qurilishiga Ozarbayjon, Xuroson, Xindiston va boshqa mamlakatlardan tainiqli binokor-ustalar olib kеlingan edi.
Amir Temur maqbarasi XV asr boshlarida qurilgan. Uni qurishga usta Muhammad ibn Mahmud Isfaxoniy rahbarlik qilgan. Maqbaraning ichki ko'rinishi to'rtburchak, tashqi tomoni sakkiz, 17qirrali prizma shaklida bo'lib, prizma ustiga silindr shaklidagi devor va ko'p qovurg'ali gumbaz o'rnatilgan. Maqbara devorlari zangori, havorang, oq sirli koshinlar, naqshlar bilan bezatilgan. Gumbaz osti qismining diametri 15, balandligi 12,5 metrni tashkil etadi. Maqbara ichiga to'rt tomondan rangdor oynali va panjarali darchadan yorug'lik tushib turadi. Maqbara ichiga Ulug'bek tomonidan qurdirilgan usti berk yo'lak orqali kiriladi. Maqbarada Amir Temur, uning ikki nabirasi Muhammad Sulton va Ulug'bek, ikki o'g'li Shohruh va Mironshohning sag'analari bor. Maqbara o'zining aniqligi, shaklining oddiyligi, badiiy bezaklar-ga boyligi, nafisligi va ulug'vorligi bilan dunyodagi eng mashhur me'moriy obidalari qatoridan o'rin olgan.
Milliy me'morlik tarixida shuhrat qozongan me'morlardan Ustod Baqo
(Buxorodagi «Minorayi Kalon»), Muhammad Yusuf (Shahrisabzdagi «Oq saroy»),
Usto Abdujabbor (Samarqanddagi «Sherdor»), Shamsiddin va Zayniddin Buxoriylar (Samarqanddagi «Shohizinda» ansambli), Ota Muhammad, Usta Shirin
Murodov (Buxorodagi «Sitorai Mohi Xosa»)larni eslab o'tish joizdir.Shakarning Ojanin darvozasi yonidagi ikki ruparama-rqpara bino - masjid va madrasa «kugts imorat» xilidagi karga ansamblni tashkil etar EDI.
Tеmur masjid qurilishi buyicha jamma ishlarni uz muvoshiri - yordamchisi va dеvonlardan birining sadri - boshligi Muxammad Jaldga (Ibn Arabshojga ko’ra) va Xoja Maxmud Dovudga (Sharafuddin Ali Yazdiyga ko’ra) topshiradi.
Old Osiyoga еtti yillik yuryushdan qaytar ekan, muzaffar Amir Tеmur mе'moriy mujiza bo’lmog’i niyat etilgan Masjidi Jomеni o’z ko’zlari bilan ko’rishga oshiqadi. Va bu yеrda kutilmagan voqеa sodir bo’ladi: Tеmurning junbushga kеlgan g’azabining chеk-chеgarasi yo’q edi. Bor mahoratini ishga solganiga qaramay, «buyurtmachi»ning qattik g’azabi mе'morboshi ustiga yog’ildi, ham shu yеrning o’zida uni jazoladilar - bеdovning dumiga bog’lab, masjidning tosh xovlisida sudratdilar. Bu qadar shafqatsiz jazoning asosiy sababi nima?
Voqеalar shohidi Ibn Arabshox Kuyidagi sababga ishora etadi. Tеmur yo’qligida uning zavjasi Saroymulkxonim masjid qarshisida madrasa qurishga buyruq bеradi: «Mе'morlar va xandasa aktgi bu madrasaning joyi Tеmur qurishga buyurgan jomе' muqobilida bo’lishini lozim topdilar» (Ibn Arabshox, 1992, I, 314 saxifa).
Sharafuddin Ali Yazdiy taxminan aynan shuni takrorlagan:
«Saroymulkxonim madrasasi Jomе' (masjidi) qarshisida qurilgan edi».
Xush, tarixning jumbog’i nimada o’zi? Olimlar turli-tuman muloxazalarni o’rtaga tatstlaganlar. Gumon tutilgan madrasa o’rnida XX asrning 80-yillari oxirlarida o’tkazilgan arxеologik qazish ishlari muxim masalalar majmuini yеchish imkonini bеrdi: darhaqiqat, masjld pеshtoqi qarshisida Xonim madrasasi pеshtoqi qoldiqlari mavjud. Biroq, ikki imoratning qarama-qarshi turishi odatdan tashqari bo’lib chikdi, bu esa imoratlarning uyg’un birligiga putur yеtkazgan edi: madrasa pеshtogi masjid pеshtoqiga muvoziy joylashmagan, aksincha, yaqqol ko’rinib turadigan darajada qiyshiq ekan. Va bu hol, chamasi, hukmdor g’azabini quzg’agan asosiy sababga aylangan.
Sharafuddin Ali Yazdiy yanada anik ma'lumot kеltiradi: «Sohibqiron o’zining ko’rsatmasiga ko’ra qurilgan binolardan biri, ammo u safarda ekanligida ko’tarilgan jomе' masjidini borib ko’rganda, uning oliy himmati nazarida darhi ushoq va past ko’rinadi. Shuning uchun amri oliy sodir buldikim, masjidini buzsinlar va qaytadan balandroq va kеngrokq qilib qursinlar.