FəLSƏFƏ : tarix və
Yüklə 2,82 Mb. Pdf görüntüsü
|
- 69 -
kan-zaman müəyyənliyindən yüksəkdə dursa da, bədənlə müəyyən ilişgisi vardır. Məqsədimiz bu ilişginin nədən ibarət olduğunu açmaqdır.
ləşdiyi, fərdiləşdiyi haldır. İkinci tezis: Nəfs ruhla bədən arasındadır. Aşağıdan bə- dənə, yuxarıdan ruha bağlıdır. Üçüncü tezis: Bədən ruhla canlanır və nəfsin mövcudluğu təmin edilir. Ruhun təsir dairəsində olan bədən hələ canlıdır və nəfslə birlikdədir.
əzəli materiya ilə görüş məqamlarında lokal nəfs və lokal bədən yaranır. Və nə qədər ki, onlar bir-birinə tən gəlir və bir-birini tamamlayır həyat davam edir. Həyat ruhla materiyanın görüşündən doğan və nəfslə bə- dənin ittifaqı, bir-birini tamamlaması şəklində davam edən bütöv prosesdir.
dayanır. Bədənin ideyası ilə nəfsin ideyası adekvatdır. Altıncı tezis: Adekvatlıq pozulduqda həyat qüruba sarı gedir.
Nəfs bədənin ideyasına köklənmiş lokal ruhdur. Bədən dünya ideyasının, təbiətdə əks olunmuş ideyanın bir parçasıdır, passiv ideya daşıyıcısıdır. Ruh onu aktivləşdirir və həyat əmələ gəlir.
Nəfs lokal və fərdi olsa da düşüncə imkanını əhatə etməklə insanın əql dünyasına qatılmasına imkan verir. Passiv ideya daşıyıcısı olan bədən (insan) düşüncəli nəfs sayəsində fəal ideyalar dünyasına daxil olur. İnsan yatarkən nəfs bədəndən müvəqqəti ayrılır, çərçi- vədən, zaman-məkan müəyyənliyindən çıxaraq amorflaşır və ruhlar aləminə qədəm qoyur. Bu zaman onun bir tərəfdən digər bədənlərdən ayrılmış ruh-nəfslərlə görüşməsinə imkan yaranır, digər tərəfdən də zaman müəyyənliyi itdiyinə görə keçmişə və gələcəyə səfər edə bilir. Ruh aləmində keçmiş, bugün və gələcək birgə (eyni za- manda) mövcuddur. Yuxuda insanın gələcəyi görmək şansı da bununla əlaqədardır.
- 70 -
İnsan bədəni digər canlı orqanizmlərdən nə ilə fərqlənir? Cansız aləmdə hər bir hadisə, cisim müəyyən bir ideyanın daşıyıcısıdır. Passiv daşıyıcı. Lakin bu ideya passiv, cansız olsa da mürəkkəb iyerarxik struktura malikdir. Yəni cismin təşkilatlanmasının alt qatları da vardır ki, onlar makroideyadan asılı olmayaraq mövcuddurlar. Bəs cansız aləmdə hərəkət necə başa düşülür? Cismin başqa cismlərə nəzərən yerinin dəyişilməsi – mexaniki hərəkət, onun daşıdığı ideyanın dəyişilməsini tələb etmir. Yəni cisim öz simasını saxlamaqla hərəkət edirsə, bu sadəcə yerdəyişmədir. Cismin ideyasının dəyişilməsi isə onun daxili hissələri arasındakı münasibətin dəyişilməsi sayəsində mümkündür. Hər bir struktur səviyyəsində dəyişiklik daha yüksək səviyyədə ideyanın dəyişilməsinə gətirə bilər. Cismin kənar təsir olmadan zamana görə dəyişilməsi əslində onun ideyasında qabaqcadan nəzərdə tutulmuş dəyişiklikdir. Lakin bitki aləminin fərqi burasındadaır ki, burada kənar təsir sayəsində dəyişiklik də qabaqcadan planlaşdırılmışdır. (Yəni kənar təsir sayəsində həyata keçən bəzi dəyişikliklər də potensial şəkildə qabaqcadan nəzərdə tutulmuş ola bilər.) Məsələn bir ruşeymin cücərməsi üçün günəşdən və ya torpaqdan gələn əlavə enerci tələb olunur. Lakin bu enerci alındığı təqdirdə onun nə kimi vəziyyətlərə keçəcəyi ruşeymin özündə planlaşdırılmışdır. Bu passiv ideyanın kənar tə-sirlə (əlavə enerci ilə) canlanmasıdır. Yəni burada hərəkət ideyanın canlanması şəklində həyata keçir. Kənar təsir, əlavə enerci ruşeymin strukturunda əvvəlcədən olmasa da onun üçün yer saxlanılmışdır. İlkin ideya tamamlanmamış olduğu təqdirdə cisim (ruşeym) özünü cansız cisim kimi aparır. Yəni onun daxildən hərəkəti yoxdur. Alt strukturlardakı hərəkət makro- strukturun dəyişilməsinə xidmət etmir. Olsa-olsa onun saxlanmasını təmin edir. Ancaq makroideyanın tamamlanması baş verdikdə canlanma (daxildən hərəkət) gedir. Həyatı mühitlə maddələr mübadiləsi kimi səciyyələndirən təbiətşünaslardan fərqli olaraq filosoflar diqqəti daxili inkişaf potensialına yönəltməkdə haqlıdırlar. Günəş, torpaq, su ancaq enerci mənbəyi kimi çıxış edir. Bitkinin bütün inkişaf yolu və gələcək vəziyyətləri isə irəlicədən, onun öz rüşeymində - 71 -
planlaşdırılmışdır. Canlı aləmdə bitkilərin özünəməxsus statusunu Platon əsasən (yəni bizim təklif etdiyimiz konsepsiyaya uyğunluq baxımından) düzgün müəyyənləşdirirdi. Platona görə, bitki ancaq öz daxilində, daxilən hərəkət edir və kənar təsirlərə müqavimət göstərir. O, öz təbiətini və vəziyyətini bilmir. Ona görə də, bitki canlı varlıq kimi mövcud olsa da öz olduğu yerə pərçimlənmişdir; belə ki, öz gücü ilə hərəkət etmək, yerini dəyişmək imkanı ona verilməmişdir. 1
Heyvanlarda da ruşeym halında olan ideyanın canlan- ması və hərəkət yaratması üçün əlavə enerci, əlverişli mühit, mühitin qidalandırıcı təsiri lazımdır. Əks təqdirdə potensial halda olan ideya reallaşa, tamamlana bilməz. (Enerci ideyanın canlanması üçün lazımdır.) Heyvanı bitkidən fərqləndirən isə onun iradəyə malik olmasıdır. Yəni heyvanın bütün hərəkətləri qabaqcadan, passiv ideya halında planlaşdırılmamışdır. Planlaşdırılan yalnız onun canlı varlıq kimi mövcudluq fəaliyyətidir (funküionirovanie). Heyvanın bütöv bir cisim olaraq yerdəyişməsi isə onun ideyasında, genetik planında yoxdur. Daha doğrusu ancaq hərəkət etmək imkanı var, bu imkanın gerçəkləşdirilməsi isə heyvanın mühitlə məqsədyönlü əlaqəsi şəklində həyata keçir. Yəni heyvan hansı istiqamətdə getmək istəyirsə həmin istiqa- mətdə yerlə əks əlaqəyə girir (yeriyir, sürünür və s.). Hansı is- tiqamətdə hərəkət etmək qərarını isə heyvan özü verir. Düzdür, bu qərar şüura yox, instinktdə əsaslana bilər, lakin heyvanın istəyinin olması və bu istəyə uyğun hərəkət etməsi iradi aktdır və onu bitkilərdən fərqləndirir. Beləliklə, heyvanın bütöv cisim olaraq hərəkəti onun daxili hərəkətindən fərqlidir. Daxili hərəkət onun istəyindən asılı olmayıb, rüşeymdəki ideyanın maddi təcəssümü kimi hə- yata keçir. İnsan da heyvan kimi daxili hərəkətə malikdir və bu zaman ilkin ideyanın maddi təcəssümü prosesi gedir. Həm də onun iradəsindən, istəyindən asılı olmadan. İnsanı heyvandan fərqləndirən isə budur ki, onun bütöv orqanizm kimi fəaliyyəti
1 Платон. Собрание сочинений в 4-х т. Т 3. М., «Мысль», 1994, стр. 483. Yüklə 2,82 Mb. Dostları ilə paylaş:
|