FəLSƏFƏ : tarix və
Yüklə 2,82 Mb. Pdf görüntüsü
|
- 60 -
geniş planda – son məqsədə doğru inkişaf konsepsiyasından çıxış edir. 1 İlk baxışda Platon təliminin inkarı kimi, fərqli mövqe kimi görünən «son məqsəd» ideyası da əslində Platon fəlsəfəsi çərçivəsində izah oluna bilər. Belə ki, hər şeyin ideyadan başlandığını və hissi dünyanı ideyaların ancaq surəti və təqlidi kimi qəbul edən Platon üçün, şeyin nə vaxtsa qayıdıb öz ideyasından yüksək olmaq şansı yoxdur. Bu baxımdan, Platon təlimi pessimist təlim sayılır. Aristotel isə hissi dünyanın reallığını qəbul etdiyindən, hissi obyektlərin gerçək inkişaf prosesində çata biləcəkləri «son məqsədi» müəyyən mənada onların idealı kimi təsəvvür edir. Platon pessimizmi optimist notlara köçürülür. Prosesin əvvəlində dayanan ideya və prosesin sonunda təsəvvür olunan ideal ! «Son məqsəd» əslində özünə, başlanğıcına qayıdış əzmi kimi başa düşülə bilməzmi? Yenə Əbu Turxanın sözləri ilə desək, «məqsəd hələ rüşeymdə ikən var idi, o, sadəcə hissi həyatın bulanıq çaylarından keçərək yenidən durulur və şəffaf ideya dəryasına qatılır». Hər halda buna çalışır. Bu mövqe Aristotelin «təbii yerlər» nəzəriyyəsinə uyğun gəlir ki, bu nəzəriyyə də yenə Platonun təsiri ilə formalaşmışdır. 2 «Öz təbii yerini tərk etmiş hər bir şey, əvvəlki vəziyyətinə qayıtmağa meyllidir». Lakin cisim öz təbii yerini nə vaxt tərk edir? Aristotel bu məsələdə də filosofdan daha çox, alim kimi çıxış edir və adi həyat hadisələrindən, canlıların müşahidəsindən misal gətirir: öz ilxısından ayrılmış atın yenə bu ilxıya qayıtmaq istəyini yada salır. Fəlsəfi baxımdan isə bu ayrılma Platon konsepsiyasından nəticə kimi hasil olur. Yəni, cismin – «kölgənin» orijinaldan – ideyadan ayrılması artıq universal xarakter daşıyır. Burada Hegelin mütləq ideyanın təbiətdə özgələşməsi və öz inkişafının sonunda yenə də ideyaya qayıdış əzmi haqqında təlimini də yada salmaq yerinə düşərdi. Hər bir cismani varlıq bütün ömrü boyu özü əksinə; yaranış məqamında ayrılmış olduğu yuvasına, «ideya qəlibinə», ilkin ideyaya doğru can atır. Məhz bu cür yanaşdıqda, yəni «son məqsəd»lə ilkin ideyanın adekvatlığı dərk edildikdə Platonun «çuxasından çıxmış» Aristotelin də son nəticədə yenə Platona
1 Yenə orada, səh. 11. 2 Bax, Поппер, səh. 12-13. - 61 -
qayıtdığı aydın olur. Lakin baxdığımız bu misaldakı ideyalar neçə əsrlərdən sonra iki fərqli təlim kimi yenidən «kəşf olunmuşdur». Platonun hər şeyin mükəmməl ideyadan başlayaraq getdikcə cırlaşması, ilkin kamillik zirvəsindən enişə doğru hərəkət etməsi haqqında pessimist təlimi XIX əsrdə məşhur «entropiyanın artması qanunu» və «istilik ölümü» təliminin timsalında daha pessimist notlarda yenidən bəraət qazanmış, Aristotelin ibtidaidən aliyə inkişafı mümkün sayan «son məqsəd» təlimi yenə də XIX əsrdə Ç.Darvinin təkamül nəzəriyyəsi sayəsində bir daha diqqət mərkəzinə çəkilmişdir. Lakin hələ o vaxt Aristotelin ehtiyatla yanaşdığı təkamül təlimi indi də özünü tam doğrulda bilmədiyi halda, «entropiyanın artması qanunu» bütün elmi ictimaiyyət tərəfindən qəbul olunmuşdur. İndi Platon öz ikinci gəncliyini yaşamaqdadır. Aristotel isə xeyli qocalmışdır. Amma sual olunur ki, Aristotel platonizmi elmi fikir müstəvisinə endirməsə idi və onun ideyalarını sistemləşdirməsə idi, Platon yenidən doğula bilərdimi? Bəli, Aristotel fəlsəfəni də sistemə salmaq istəyirdi. Və məhz substansiya, başlanğıc, ilk səbəb haqqındakı bilikləri sistemləşdirərkən burada da «ağ ləkələrin» olduğunu ortaya çıxarmışdı. Maraqlıdır ki, Aristotel əvvəlki filosofların əsas nöqsanlarından birini onların «hərəkətin mənbəyi» məsələsini araşdırmamalarında görürdü. Daha bir paradoks: metafizik düşüncənin dahisi, dialektik düşüncənin dahilərinə «hərəkət» dərsi verməyə çalışırdı. 1
Hələ Aristoteldən çox-çox əvvəl «ilk səbəb» və «hərə- kətin mənbəyi» axtarışları qədim Şərq fəlsəfi təlimlərində fəl- səfi fikrin əsas problemi olmuşdur. «Riqveda»da yazılır:
O zaman nə quru, nə də quru olmayan var idi; Nə hava məkanı, nə üzərində səma var idi. Hərəkət edən nə idi? Harada? Nəyin sayəsində? Nə ölüm, nə ölməzlik, Gecə ilə gündüz arasında fərq də yox idi. Tək olan səssizcə nəfəs alır
1 Аристотель. Метафизика, səh. 73. - 62 -
Və ondan başqa heç nə yox idi. 1
Digər himndə deyilir: Kainat nədən yarandı? Onu kimsə yaratdı ya yox, Kim onu yuksək səmada gördüsə, O da həqiqətən bilir. (Amma) bəlkə bilmir? 2
Göründüyü kimi, cavab verilməsə də, yaranışla bağlı çoxlu suallar qoyulur. Hətta Tək olanın (Allahın) və onun şa- hidinin nəyi isə bilməsi şübhə altına alınır. Amma min illər keçdikcə Allah ideyası da təkmilləşir. Bütün yaradılışların əsasında İlahi əqlin durması, bütün qaranlıqların Nurlar nuru- nun sayəsində işıqlanması ideyası orta əsr İslam fəlsəfəsində əsas ideyalardan birinə çevrilir. Həzrəti Əli ibn Əbu Talıb Nəhcül-Bəlağə əsərində ya- zır: «Onun üçün məhdud bir an yoxdur. Onun nəzərindən kə- narda zaman da yoxdur». 3 Mütləq ideya üçün, eləcə də mütləq maddiyyat, xaos üçün zaman məfhumu doğrudan da mənasızdır. Zaman yalnız müəyyənlik yarandıqda; maddiyyatın hansı isə hissəsi işıqlandıqda, nurlandıqda, konkret ideya ilə birləşdikdə, Allahın iradəsi ilə müəyyən forma və funksiya əxz etdikdə baş verən dəyişiklikləri ifadə edir. Yəni mütləq xaosda, qeyri-müəyyənlikdə hər hansı dəyişiklik qeydə alına bilməz. Deməli, zaman da xaosa, qaranlığa deyil, işıqlanmış, nizamlanmış, ideya ilə canlanmış sahələrə aiddir. «Hər şeyi vaxtında yaratdı, bir-biri ilə zidd olan şeyləri birləşdirdi, uzlaşdırdı. Hər şeydə bir istedad, təbiət yaratdı və şeyin maddə- sini ona uyğun düzdü, qoşdu; hər şeyi olmamışdan biləndir. O, şeylərin hüdudunu və sonunu qavrayandır. O, hər şeyin gizli və
1
1972,стр. 263. 2 Сто великих книг. М., 2004, стр. 25-26. 3 Həzrət Əmir Əli ibn Əbu Talıb. Nəhcül-Bəlağə. Bakı «Sabah» 1993, səh. 21.
Yüklə 2,82 Mb. Dostları ilə paylaş:
|