Fəlsəfə nədir? Fəlsəfə dünyagörüşü kimi. Fəlsəfənin predmeti. Fəlsəfi biliyin strukturu

3. Fəlsəfənin predmeti. Fəlsəfənin predmetininin müəyyənləşdirilməsi “Fəlsəfə nəyi öyrənir?” sualına cavab verməyi, yəni gerçəkliyin fəlsəfi vasitələrlə mənimsəniləcək və fəlsəfi biliklər sistemində inikas etmiş hadisə, obyekt və proseslərin məcmusunun dəqiqləşdirilməsini tələb edir.
Fəlsəfənin predmeti –təbii, sosial və mənəvi gerçəkliyin ən ümumi inkişaf qanunları və varlıq formaları, onların insan şüurunda təkrar istehsal xüsusiyyətləri və insanın həyat mövqeyini seçimindəki roludur. Dünyanı vəhdət və bütövlükdə əhatə etməyə çalışan fəlsəfə son dərəcə ümumi səciyyəli suallar qoyur: Dünyanın mahiyyət necədir? Onun ilk mənbəyi nədir? İnsan nə üçün mövcuddur? Cəmiyyət tarixinin mənası nədir? İnsanın birgəyaşayış varlıqlarının fundamental əsasları nədən ibarətdir? İnsan həyatının mənası varmı? və s.
Fəlsəfə öz metoduna görə gerçəkliyin şərhinin rasional üsuludur. O, emosional simvollarla kifayətlənməyib məntiqi arqumentləşdirmə və əsaslandırmaya cəhd edir. Fəlsəfənin dünyanı bütövlükdə təhlil edən, lakin qarşısında onu rasional şərh etmə məqsədi qoymayan din, incəsənət və mifologiyadan fərqi də bundadır. Fəlsəfə inam, və yaxud, bədii obraza deyil, zəkaya əsaslanan biliklər sistemi qurmağa çalışır. Bədii obraz, metafora, müqayisə və s. fəlsəfədə köməkçi rol oynayır.


4. Fəlsəfi biliyin strukturu.
Fəlsəfi bilik müəyyən struktura malikdir. Ənənəvi olaraq fəlsəfi biliyin struktur elementləri belə müəyyənləşdirilir: ontologiya (yun. ontos –varlıq, logos –təlim) –varlıq haqqında təlim; qnoseologiya (yun. qnosis –bilik, logos –təlim) –idrak nəzəriyyəsi; aksiologiya (yun. axios –dəyər, logos –təlim) –dəyərlər haqqında təlim; məntiq; sosial fəlsəfə; fəlsəfi antropologiya (yun. antropos –insan, logos –təlim) –insan haqqında təlim; etika; estetika.
Fəlsəfi ontologiya, və yaxud, varlıq təlimi ən ümumi şəkildə mövcudiyyət məsələlərini araşdırır. Ontologiyanın əsas sualı: gerçək mövcud olan nədir və nəyin mövcudluğu zahirilikdir, illüziyadır, xəyalidir? Ontologiya bütövlükdə təkcə dünya haqqında təsəvvür formalaşdırmağa imkan verən dünya mənzərəsini yaratmağa yox, həm də dünyanın gizli mahiyyətini, dərin səbəblərini aşkarlamağa imkan verən mənzərəsini yaratmağa çalışır.
Qnoseologiya, və yaxud, idrak nəzəriyyəsi insanın xarici dünyanı dərk etmə prosesinin xüsusiyyətlərini tədqiq edir. O, əsasən bu suallara cavab verir: İnsan ətraf dünyanı necə dərk edir? İdrakın hansı mərhələ, və yaxud pillələri var? İdrakda həqiqət nədir? Həqiqət hansı yollarla dərk edilə bilər? və s.
Aksiologiya –dəyərlər haqqında təlimdir. İnsan dünyanı təkcə dərk etmir, onun bir hissəsi olub onda yaşayır. Öz mövcudluğunu, digər insanlarla qarşılıqlı münasibətlərini, öz hüquq və vəzifələrini emosional olaraq qavrayır. Bu problemlər aksioloji səviyyədə həllini tapır. Burada insan varlığının, onun praktiki fəaliyyət və davranışlarının ən ümumi dəyər əsasları aşkarlanır. Aksiologiyanı varlıq və onun dərkolunma qanunları necə varsa yox, ilk növbədə varlığa insanın münasibəti maraqlandırır.
Məntiq –ardıcıl və nizamlı təfəkkür, onun qanunları haqqında təlimdir. O, fikrin ifadə və biliyin inkişaf formalarını, idrakın üsul və metodlarını öyrənir. Müəyyən mənada bu köməkçi fəndir və onun predmeti müasir mərhələdə xüsusi fəlsəfi problemlərdən uzaqlaşır. Lakin, bu həm də fəlsəfi fəndir. Aristotelə görə məntiq analitik təfəkkür tərzini formalaşdırır və metafizik problemlərdən öndə gəlir.