Fənnin adı: Fövqəladə halların təhlükəli amilləri
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
7. Fövqəladə halların təhlükəli amilləri fənni üzrə elektron mühazirələr toplusu.Bakı-2021 (azmiu.edu.az) Bakı-2021 1.Əhalinin,məruz qaldığı təhlükəli yoluxucu xəstəliklərin(taun,vəba.sarı qızdırma və s.)xarakteristikası. Mülki müdafiə üçün nəticə etibarı ilə lokal sonluqla (ölümlə) və epidemiyaların yayılması ilə xarakterizə olunan yoluxucu xəstəliklər əhəmiyyət kəsb edir. Bu nöqteyi-nəzərdən taun, vəba, sarı qızdırma, QİÇS (qazanılmış ümmun çatışmamazlığı sindromu), və s. ən təhlükəli xəstəliklər sırasına daxildir. Taun - kəskin, zoonoz yoluxucu xəstəlik olaraq, taun mikrobakteriyaları - bütün orqanizmdə yayıla bilən xüsusi virulent qıcıqlandırıcılar vasitəsi ilə yaranır və müxtəlif orqan və hüceyrələrdə hemmorogik mənbələrin əmələ gəlməsi ilə nəticələnir. Klinik cəhətdən taun özünü çox güclü ümumi inteksikasiya, ürək- damar sisteminin ağır zədələnməsi və törədicilərin orqanizmə təsir istiqamətindən asılı olaraq lokal əlamətlərlə, ya limfodent kimi (bubon forması - qasıqda limfa vəzilərin iltihabı), ya karbunkul və limfodenitli dəri xorası (dəri-bubon forma), ya da hemmorogik sətəlcəm kimi (ağ ciyər forması) büruzə verir. Taunun bütün formalarının xüsusiyyəti onun septik amillərlə müşayiət olunmasıdır ki, bu da lazımi müalicə olmadığı halda tezliklə ölüm hadisəsinə gətirib çıxarır. Taun infeksiyasının daşıyıcılarından ən başlıcası çoxsaylı və çöl ərazilərində çox yayılmış uzunömürlü gəmiricilər olan sünbülqıranlardır. Taun xəstəliklərinin vəhşi gəmiricilərdən insana yoluxmasının əsas keçiriciləri siçovullar və bir qədər az səviyyədə siçanabənzər gəmiricilərdir. Taun törədicilərin gəmiricilərdən insanlara əsas yayıcıları siçovul bitləridir. Taun infeksiyalarının yayılmasına səbəb infeksiyalı bitlərin dişləməsi ilə bərabər, həm də belə bitlərin ifrazatlarının insanın dərisinə və ya selikli qişasına düşməsi ola bilər. Bundan başqa xəstə gəmiricilər və ya onların ifrazatları ilə birbaşa və ya dolayısı ilə əlaqədə olmaq da xəstəliyə səbəb ola bilər. İnsanların xəstələnməsi həmçinin sənaye əhəmiyyətli heyvanların dərilərinin soyulması, onların cəmdəklərinin ayrılması zamanı da baş verə bilər. Respublika ərazisində bir neçə əlahiddə taun mənbələri mövcuddur. Taun mənbələrinin mövcudluğu, beynəlxalq münasibətlərin inkişafı, sürətli əlaqə formalarından istifadə kimi amillər epidemiyalara qarşı sayıqlığın həmişə lazımı səviyyədə olmasını tələb edir. Vəba - insan orqanizminə vəba vibrionları ilə keçən kəskin yoluxucu xəstəlikdir. Vəbanın klinik təzahür formaları orqanizmin kəskin surətdə susuzlaşması və duzsuzlaşmasına, qan dövranının pozulmasına, sidik ifrazının kəsilməsinə, bədən temperaturunun aşağı düşməsinə, qıc hallarına, sianoza, asidoz və mərkəzi sinir sisteminin funksiyalarının itirilməsinin inkişafı ilə müşayiət olunan və koma halına gətirib çıxara biləcək səviyyədə maddələr mübadiləsinin ağır pozulması ilə nəticələnən qəfləti ishal və qusma hallarının əmələ gəlməsi ilə xarakterizə olunur. Vəba törədicilərinin yeganə mənbəyi ətraf mühitə ifrazatlı və qusuntuları ilə vəba vibrionları yayan insanlardır. Epidemioloji cəhətdən qızdırmanı iki növə ayırırlar. Birinci - rütubətli cəngəlliklərin sarı qızdırması, bu təbii-lokal mənbəli zoonaz xəstəlikdir. Bununla yanaşı heyvanlardan insanlara keçmiş virus sonradan əhali arasında ağcaqanadlar vasitəsi ilə antroponoz transmissiv xəstəlik kimi də yayıla bilər. İkinci forma - klassik, şəhər sarı qızdırmasıdır, bu antroponoz xəstəlikdir. İnfeksiya mənbəyi xəstə insandır və virus ondan ağcaqanada keçir və orada ömrünün sonuna kimi qalır. Virus sağlam insana xəstə ağcaqanadın onun qanını sorduğu vaxt keçir. Yayıcı ağcaqanadlar yalnız 18-39 dərəcə “S” temperaturda və kifayət qədər rütubətli şəraitdə çoxalırlar ki, bu da onların tropik-rütubətli iqlimi olan ölkələrdə olmasını müəyyənləşdirir. Lakin sarı qızdırmanın yayılması, yay vaxtı havanın temperaturu 18-25 dərəcə “S”-yə çatanda, yayıcı ağcaqanadların ora düşməsi hallarında, mülayim iqlimli ölkələrdə də mümkündür. QİÇS - qazanılmış ümmun çatışmamazlığı sindromu, insanın immun çatışmamazlığı virusundan (İİÇV) törənir. İİÇV qana düşərək, T - limfositlərə keçir. Burada onun çoxalma sikli baş verir ki, bu da sahib hüceyrənin məhvinə gətirib çıxarır. Orqanizmdə mikroblara və əvvəllər patogen olmayan parazitlər (pnevmositlər, müxtəlif bakteriyalar, göbələklər, acıtmalar, viruslar) aktivləşməyə başlayır. QİÇS-in mənbəyi ən əvvəl xəstə insandır. Xəstəliyə yoluxmadan sonra bir neçə aydan bir neçə ilə qədər (5 il) davam edə bilən inkubatsiya dövrü başlanır. QİÇS-lə xəstələnmə 65-70% halda ölümlə nəticələnir. QİÇS xəstəliyinin profilaktikası və qarşısının alınması nəzarət sisteminə əsaslanır (risk qruplarına məxsus şəxslərin aşkar edilməsi, onların klinik, laborator müayinəsi). Xüsusi profilaktika mövcud deyil. Hələlik bu xəstəliyə qarşı vaksin tapılmayıb. Qeyri-spesifik profilaktik tədbirlər aşağıdakılardan ibarətdir: sanitar-maarifləndirmə; qan donorlarına nəzarət; dezinfeksiya və sterilləşdirmə sistemi. Sonda, epidemik yayılmaya meylli olan bir sıra vacib inyeksiyalar haqqında söhbət açmaq zəruridir. Bu yoluxucu xəstəliklər xüsusi təhlükəli olmasalar da ölkədə müəyyən qədər yayılma ehtimalı olduğuna görə onlara qarşı profilaktik tədbirlərin aparılması və müalicə məsələləri aktualdır. Qarın yatalağı (Tif) və A və B paratifləri - salmonellalar tərəfindən törədilir. Tif - paratifoz bakteriyalar ətraf mühitə kifayət qədər davamlıdırlar. Törədicilər insan orqanizminə düşdükdə nazik bağırsağın seliyində qalır, orada yığılır, artır sonra isə mikroblar qana keçir. Qarın yatalağı və paratiflərlə xəstələnmə halları hazırda yüksək deyil. Xəstəlik sporodik şəkildə və ya xroniki su epidemiyası şəklində keçir. Sudan yoluxma halları nisbətən daha az müşahidə olunur və bu hallar ümumiyyətlə qəza vəziyyətlərinin nəticəsində baş verir. Dizenteriya - insanın şiqqellər tərəfindən törədilən yoluxucu xəstəliyidir. Kliniki cəhətdən ümumi intoksikasiya və yoğun bağırsağın xəstəliyi simptomları ilə xarakterizə olunur. Əsas etibarı ilə qida, su və müəyyən hallarda çirkli əllər vasitəsi ilə keçir. Sanitar-gigiyenik qaydalara riayət edilmədiyi hallarda epidemik yayılma baş verə bilər. A tipli viruslu Hepatit - insanın yoluxucu xəstəliyidir. Spesifik virus tərəfindən törədilir və əsas etibarı ilə qara ciyərin xəstələnməsi ilə nəticələnir. Kliniki cəhətdən hepatit özünü ümumi intoksikasiya simptomları, qara ciyərin funksiyalarının pozulması, sarılıq xəstəliyinin inkişafı, maddələr mübadiləsinin pisləşməsi ilə büruzə verir. Yoluxma fekal-oral yolla baş verir. V tipli viruslu Hepatit - əsas etibarı ilə müxtəlif tibbi prosedurların yerinə yetirilməsi zamanı keçir (qan köçürməsi, inyeksiyalar və s.) və epidemik cəhətdən az qorxuludur. Qripp - kəskin viruslu yoluxucu xəstəlikdir. Kliniki cəhətdən qızdırma ümumi intoksikasiya sindromu, yuxarı nəfəs yollarının selikli qişasının, xüsusən traxeyanın kataral iltihabı ilə xarakterizə olunur. İnfeksiya hava-damla yolu ilə keçir. Meninqokok infeksiyası - kəskin yoluxucu xəstəlikdir. Vekselbaum meninqokokları tərəfindən törədilir. Daha çox yayılmış sağlam daşıyıcılıqdan başlayaraq, xəstəliyin çox ağır formaları olan və yüksək letal sonluqla nəticələnən irinli meningit və meninqokok sepsisə qədər infeksion proseslərin çox müxtəlif formaları ilə müşayiət olunur. Meninqokok xəstəliyinin kliniki təzahür formaları arasında xəstəlik baxımından az qorxulu olan, lakin törədicilərin əhali arasında geniş yayılması prosesində əsas rol oynayan nazofaringit daha çox müşahidə olunur. İnsanların yoluxucu xəstəliklərinin təsnifatı Epidemiologiyada yoluxucu xəstəliklərin müxtəlif təsnifatları mövcuddur. Bir çox epidemioloji təsnifatlar içərisində mahiyyətini törədicinin yoluxma mexanizmi təşkil edən təsnifat daha geniş yayılmışdır. Törədicinin orqanizmdə infeksiyanın keçmə mexanizmini müəyyənləşdirən əsas lokallaşmasına uyğun olaraq, bütün yoluxucu xəstəliklər 4 qrupa bölünür: 1) bağırsaq infeksiyaları; 2) nəfəs yollarının infeksiyaları (aerozollu); 3) qanla keçən infeksiyalar (transmissiv); 4) xarici örtük infeksiyaları (kontaktlı). Yoluxucu xəstəliklərin ümumbioloji təsnifatının əsasını onların törədicilərinin mənbəyinin xüsusiyyətlərinə görə ayrılması təşkil edir: antroponozlar, zoonozlar, həmçinin infeksion xəstəliklərin transmissiv və qeyri-transmissivlərə ayrılması nəzərdə tutulur. 2.Heyvanların məruz qaldığı təhlükəli yoluxucu xəstəliklərin(dabaq,donuz taunu və s.) xarakteristikası. Heyvanların daha çox yayılmış, xəstəliyin ağırlığı, epizootiyaların yaranması və inkişafı, həmçinin karantin tədbirlərinin təşkili və həyata keçirilməsi baxımından ən təhlükəli xəstəlikləri dabaq, donuzların klassik taunu və quşların nyukasl xəstəliyidir. Dabaq - qoşadırnaqlı ev və vəhşi heyvanlarda qızdırma, ağız nahiyəsinin selikli qişasının, dərinin, əmcəklərin və sonluqların avtoz xəstəliklərə məruz qalması ilə müşayiət olunan yüksək kokontagioz, kəskin viruslu xəstəlikdir. Dabaq xəstəliyinə daha tez məruz qalan heyvanlar iribuynuzlular və donuzlardır. Qoyunlar və keçilər bu xəstəliyə az tutulurlar. Dabağın törədiciləri xəstə heyvanlar, o cümlədən xəstəliyin inkubasiya dövrünü keçirən və virusdaşıyıcıları olan heyvanlardır. Belə heyvanlar ətraf mühitə virusu süd, tüpürcək, sidik və nəcislə yayırlar ki, nəticədə tikililərin, otlaqların, su mənbələrinin, yemin və nəqliyyat vasitələrinin və sairənin infeksiyaya uğraması prosesi baş verir. Dabağın yayılması əksər hallarda təsərrüfat və iqtisadi əlaqələrdən, heyvandarlığın aparılması üsullarından, heyvanların sayından, əhalinin miqrasiyanın səviyyəsindən və digər amillərdən asılıdır. Dabaq virusunun yayılmasında insanın böyük rolu var, beləki, o heyvanlarla təmasda olaraq, böyük məsafələrə hərəkət edə bilir. Dabaq, özünü bir qayda olaraq epizootiya, bəzən isə panzootiya formalarında biruzə verir. Dabağa qarşı mübarizə tədbirləri sistemi mövcuddur. Əsas diqqət dabağın xaricdən, ölkənin digər rayonlarından, gətirilməsinin qarşısının alınmasına yönəldilmişdir. Dabaq aşkar olunduqda onun mənbəyi olan təsərrüfata və ya yaşayış məntəqəsinə karantin elan olunur və orada təsərrüfat fəaliyyəti məhdudlaşdırılır. Donuzların klassik taunu - yoluxucu, yüksək kokontagioz xəstəlikdir. Adi şəraitdə taun xəstəliyinə növ və yaşından asılı olmayaraq yalnız bütün ev və vəhşi donuzlar tutulurlar. Cins donuzlar xəstəliyə daha tez məruz qalırlar. İnfeksiya mənbəyi əvvəllər və ya hazırda xəstə olan ev və vəhşi donuzlar - virusdaşıyıcılarıdırlar. Taunla xəstələnmə xəstə və ya virusdaşıyıcıları olan donuzların sağlam heyvanlarla birgə saxlanılmasından və həmçinin infeksiyalı yemdən istifadədən baş verir. Klassik taun ilin bütün vaxtlarında yarana bilər. Lakin ona donuzların kütləvi yerdəyişməsi, satılması və kəsilməsi vaxtı olan payız aylarında daha çox təsadüf olunur. Yeni yaranmış mənbələrdə immunsuz heyvanların olması şəraitində, epizootik proses intensiv şəkildə, epizootiya formasında baş verir. Yoluxma səviyyəsi 95-100%-ə, heyvanların qırılması 60-100%-ə çatır. Ətraf mühitdə taun virusunun davamlı olaraq qalması, həmçinin virusdaşıyıcıların uzun müddət aşkar olunmaması yeni yaranmış mənbələrin stasionar mənbələrə çevrilməsinə səbəb olur. Tauna tutulmuş donuzların spesifik müalicəsi işlənilməyib. Xəstə heyvanları dərhal məhv edirlər. Quşların nyukasl xəstəliyi (psevdotaun) - toyuqlar dəstəsinə daxil olan quşların yüksək kokontagioz viruslu xəstəliyidir və nəfəs yollarının, həzm orqanlarının və mərkəzi sinir sisteminin xəstələnməsi ilə xarakterizə olunur. Törədicilərin mənbəyi xəstə və ya nə vaxtsa xəstələnmiş, viruslu nəfəsləri, bütün növ ifrazatları ilə yayan quşlardır. Virus quşun xəstələndiyindən sonra, 24 saat ərzində inkubasiya dövrünə daxil olur. Quşların xəstələnməsi alimentar və aerogen yolla, yem, su, hava vasitəsi ilə xəstə və sağlam quşların birgə saxlanılması şəraitində baş verir. Virus mənbəyi vəhşi quşlar, həmçinin ev qazları və ördəkləri ola bilər. Spesifik müalicə işlənməyib. Xəstə quşların simptomatik müalicəsi infeksiyanın törədicisinin yayılması təhlükəsinə görə məqsədə uyğun hesab olunmur. Nə vaxtsa xəstələnib sağalmış və vaksinləşdirilmiş quşlar immunitet qazanırlar. Əksər təsərrüfatlarda vaksinləşdirməni aerozol metodu ilə həyata keçirirlər. Nyukasl xəstəliyinə şübhə olan hallarda laborator müayinələri aparılır. Xəstələnmə halları təsdiq olunduqda təsərrüfat təhlükəli elan olunur və ona karantin tətbiq edilir. Belə təsərrüfatda olan xəstə quşlar məhv edilir və ya yandırılır. Epizootoloji təsnifata görə heyvanların yoluxucu xəstəlikləri 5 qrupa bölünür : 1) alimentar infeksiyalar - torpaq, yem, su, vasitəsi ilə ötürülür. Mədə-bağırsaq sisteminin xəstələnməsi xarakterikdir: törədicinin ötürülməsinin əsas amili infeksiya olunmuş yem, təzək və torpaqdır; bu infeksiyalara qara yara, dabaq, sap, brusellyoz və s. aiddir. 2) respirator infeksiyalar (aerogen) - nəfəs yollarının və ağ ciyərin selikli qişasının xəstələnməsi; əsas ötürmə yolları - hava-damla; bunlara aiddir: paraqripp, ekzotik sətəlcəm, qoyun, keçi çiçəyi, yırtıcı heyvanların taunu və s; 3) transmissiv infeksiya - ötürmə, qaniçən buğumayaqlılar vasitəsi ilə baş verir, törədicilər daima və ya müəyyən dövr qanda qalır: ekzotikliyi və mövsümüliyi ilə fərqlənir; bunlara ensofalomielitlər, tulyaremiya, atların infeksion anemiyası aiddir; 4) törədiciləri üst örtük vasitəsi ilə, ötürücülərin iştirakı olmadan yoluxan infeksiyalar. Bu qrup ötürmə mexanizminə görə çox müxtəlifdir; bunlara stobnyak, quduzluq, inək çiçəyi və s. aiddir. 5) naməlum yollarla keçən infeksiyalar, yəni təsnifata düşməyən qrup. Heyvanların yoluxucu xəstəliklərinin (epizootik baxımdan) aşağıdakı üç prinsip üzərində qurulmuş digər təsnifatı da mövcuddur (Bakulov təsnifatı): · törədicinin orqanizmdə lokalizə olunmasının onun ötürmə mexanizminə uyğunluğuna görə; · infeksiyanın törədicisinin mənbəyinə görə; · törədicilərin kateqoriyalarına görə. Lakin bir çox müəlliflərin fikrincə yolxucu xəstəliklərin epizootoloji təsnifatının təkmilləşdirilməsinə yönəldilmiş yeni nəzəri tədqiqatların aparılması zəruridir. 3. Bitkilərin məruz qaldığı xüsusi təhlükəli yoluxucu xəstəliklərin(gövdə pası və s.) xarakteristikası. Ən təhlükəli xəstəliklər buğdanın, çovdarın gövdə (xətti) pası, buğdanın sarı pas xəstəliyi və kartofun sitoftorozasıdır. Buğdanın, çovdarın gövdə pası - bu bitkilərin daha çox yayılmış və zərərverici xəstəliyidir. Gövdə pası əsas etibarı ilə dənli bitkilərin gövdələrini və yarpaq qınlarını zədələyir. Pas xəstəliklərinin tez yayılması onların törədicilərinin yüksək məhsuldarlığı ilə şərtiləşir. Törədicinin tam inkişaf siklini ardıcıl spordaşıma sırası təşkil edir. Gödələk (qıcıqlandırıcı) teleytomərhələdə yalnız dənlilərin kövşənliyində qışlayır. Yazda teleytosporlar bazisiosporlarla bazisiyalar əmələ gətirir ki, onlar da müvafiq şərait olduqda əvvəl bitkilərin dənlərini deyil, aralıq bitkilərin - zirişkin cavan yarpaqlarını zəhərləyirlər. Sarı pasın yüksək zərərvericiliyi mülayim qış, isti yaz və rütubətli və sərin yayı olan illərdə qeydə alınır. Əkinlərin sarı pasla xəstələndiyi hallarda buğdanın məhsuldarlığı 50%-ə qədər aşağı düşür, göbələk üçün əlverişli hava şəraiti olduqda isə məhsulun 90-100%-i məhv ola bilər. Kartofun fitoftorozu - çox yayılmış və zərərverici xəstəlikdir. Fitoftorozun əsas zərəri kartof yumrusunun əmələ gəldiyi dövrdə tağların vaxtından əvvəl məhvi və yumrular yerdə olarkən onların kütləvi şəkildə çürüməsi nəticəsində məhsulun miqdarını aşağı salmasındadır. Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|