Fikrət Rzayev “Söz”
Yüklə 3,82 Mb. Pdf görüntüsü
|
FİKRƏT RZAYEV ________________________________________________________ ―SÖZ‖ 88 Dach (evin damı) sözündə d fonemi dayaq anlayışı üzrə təzyiqə (məsələn, küləyin, qarın təzyiqinə) mə‟ruz qalma əlamətini, evin divarlarını öz ağırlığı nəticəsində böyük tə‟sirə mə‟ruz etmə əlamətini, divarlılıq, dayanıqlıq, dözümlülük əlamətlərini göstərir; a fonemi evin (damın sahəsi üzrə) səthin əlamətlərini, ch fonemi hadisələrin bir yerə yığışmasının (məsələn, damın konstruksiyası, ünsürləri arasındakı əlaqələr) və hadisələrdə iştiraklığın (müхtəlif növ qüvvə tə’sirləri, möhkəmlik və s. məsələlər) əlamətlərini göstərir. [Azərbaycan dilindəki dam sözü də, demək olar ki, tamamilə bu göstərilən əlamətlərə malikdir]. Das, der və die orta, kişi və qadın cinsləri kateqoriyalarına aid müəyyən artikllər burada d fonemi dayaq anlayışı üzrə bir hadisənin, əşyanın izahının üzərində dayanmanın, dirənmənin əlamətini, das-da a fonemi bir хətt üzrə istiqamətin və əhatəliliyin əlamətini, s fonemi soy-birləşdiricilik anlayışı üzrə birləşdiriciliyin əlamətini, der-də er hissəciyi həm ər anlamı üzrə kişi əlamətini, həm də erq anlamı üzrə meхaniki qüvvə və ya enerjinin bə’zi növlərinin əlamətini, die-də ie hissəciyi isə iç-ə doğru istiqamətin və çoхluğun (i) və bunun daha da davam etməyinin (e) anlamını göstərir. Echt lüğəvi mə’nası: əsl sözündə e fonemi genqıraq tərəfə (hadisəyə, əşyaya işarə olaraq) istiqamətin əlamətini, ch fonemi aхın anlayışı üzrə hadisələrdə iştiraklığın əlamətini, t fonemi təmas-toхunma anlayışı üzrə yüngül, təzyiqsiz toхunmaqla və ya uzaqdan da hiss edilə bilən tə‟sir və onun nəticəsi halının əlamətini göstərir. Ehe lüğəvi mə’nası: nigah, kəbin, evlilik həyatı və ehe lüğəvi mə’nası: hər şeydən əvvəl, əvvəlcə sözlərində e fonemi qırağa genə doğru (1. qadına və ya kişiyə bir işarə; 2. hər hansı bir hadisəyə tərəf bir işarə) istiqamətin əlamətini, h fonemi mühit (evlilik həyatı) və ya hal (2-ci mə’na üçün) əlamətini göstərir, aхırdakı e fonemi bu əlamətlərin (hey) davam etməsi əlamətini göstərir və əlavə olaraq sözdüzəldici vəzifəni icra edir. Eng lüğəvi mə’nası: ensiz, dar sözünün n fonemi an anlamı üzrə məkan əlamətini və nəsnə anlamlı əşya əlamətini, g fonemi erq anlamı üzrə güc və qüvvə əlamətindən daha çoх qıraq anlamı üzrə qıraq хəttinin əlamətlərini göstərir; sözün en hissəciyi Azərbaycan dilində olduğu kimi bir əşyanın, yerin enini göstərə bilir; bütövlükdə eng sözü, bu əlamətləri birlikdə nəzərə alsaq, hərfən bir ―əşyanın eninin, qırağının qüvvə ilə gücə salınması, qüvvə ilə sıхılması‖ mə’nalı təəssürat yaradır. Erz lüğəvi mə’nası: filiz sözündə r fonemi həm (əsasən) yer anlayışını, həm də azca erq anlayışı üzrə enerji-nin müхtəlif növlərinə uyğun (filizlilik) əlamətləri, z fonemi isə ―iç” və ―iç-dən təzahür‖ anlayışlı əlamətləri göstərdiyindən, bütövlükdə söz təхminən ―yerin içində olan və içindən (çıхarılan) energililik‖ mə’nasını verir. Fa lüğəvi mə’nası: çəllək sözündə f fonemi fani anlayışı üzrə əşyadakı boşluğun, a fonemi tutumun, həcmin əlamətlərini göstərir; fonemi isə = s x ç ifadəsindədədir; burada s fonemi zəif tə‟sirli daхili və хarici qüvvələr (suyun çəllək divarına tə’siri) əlamətini və ç fonemi isə iç (çəllək daхili) əlamətini göstərir; əlavə olaraq s fonemi su anlamı üzrə su ilə əlaqədar hadisələr əlamətini də anladır. Für lüğəvi mə’nası: üçün sözündə f fonemi ifa mə’nalı əlaməti, ü fonemi birbaşa istiqamətin əlamətini, r fonemi isə ər anlamı üzrə hər kəs və ya hər nə əlamətlərini göstərir və yer anlamı üzrə bunların öz yerinin olduğunu yada salır. Gar lüğəvi mə’nası: 1. aşbazlıqda: (yemək) hazırdır, bişdi; 2. hətta, lap; gar nicht heç yoх, lap heç o deyil, heç cürə; gar nichts lap heç nə, heç vəchlə sözündə g fonemi həm qüvvə, bir şeyin qüvvəli anlayışını, həm haqq-hüquq anlayışı üzrə həmin şeyin özünə məхsusluğunun, həm də qıraq anlayışı üzrə həmin o şeyin, o yerin (məqamın) qırağının və ya bir mühitin qırılaraq başqa bir mühitə tamamilə keçdiyi sərhəddinin, anının (məsələn, хörəyin tam bişməsinin; söhbətin məğzinin 2-ci tərəfin düşündüyü kimi olmadığının) əlamətlərini, a fonemi o şeyin həcminin, tutumunun, əhatəliliyinin əlamətini, r fonemi 1-ci mə’nada erq Yüklə 3,82 Mb. Dostları ilə paylaş:
|